Večeras ćemo za njih voljeti.
Bilo ih je 28.
Bilo ih je pet hiljada i 28.
Bilo ih je više nego što je ikada u jednoj pjesmi bilo ljubavi.
Sad bi bili očevi.
Sad ih više nema.
Mi koji smo po peronima jednog vijeka odbolovali samoće svih svjetskih Robinzona,
mi koji smo nadživjeli tenkove i nikog nismo ubili,
mala velika moja,
večeras ćemo za njih voljeti.
I ne pitaj jesu li se mogli vratiti.
I ne pitaj je li se moglo natrag dok je posljednji put,
crven kao komunizam, gorio horizont njihovih želja.
Preko njihovih neljubljenih godina izbodena i uspravna prešla je budućnost ljubavi.
Nije bilo tajni o polegnutoj travi.
Nije bilo tajni o raskopčanoj bluzi.
Nije bilo tajni o klonuloj ruci s ispuštenim ljiljanom.
Bile su noći, bile su žice, bilo je nebo koje se
gleda posljednji put, bili su vozovi koji se vraćaju
prazni i pusti, bili su vozovi i makovi, i s njima,
s tužnim makovimajednog vojničkog ljeta, s divnim
smislom podražavanja, takmičila se njihova krv.
A na Kalemegdanima i Nevskim Prospektima,
na Južnim Bulevarima i Kejovima Rastanka,
na cvijetnim trgovima i Mostovima Mirabo,
divne i kad ne ljube,
čekale su Ane, Zoje, Žanet.
Čekale su da se vrate vojnici.
Ako se ne vrate, svoje bijela negrljena tijela daće dječacima.
Nisu se vratili.
Preko njihovih strijeljanih očiju prešli su tenkovi.
Preko njihovih strijeljanih očiju.
Preko njihovih nedopjevanih Marseljeza.
Preko njihovih izrešetanih iluzija.
Sad bi bili očevi.
Sad ih više nema.
Na zbornom mjestu ljubavi sad čekaju kao grobovi.
Mala velika moja,
večeras ćemo za njih voljeti.
(1953)
Da je barem 1993. godina
Da je barem ona strašna,
po poniženju ni sa čim uporediva
1993. godina
kada nismo imali ničeg
sem jedno drugog.
Barem da je ta strašna,
ta milion puta prokleta 1993. godina!
Još punih pet godina
mogao bih da te gledam
(1998)
po poniženju ni sa čim uporediva
1993. godina
kada nismo imali ničeg
sem jedno drugog.
Barem da je ta strašna,
ta milion puta prokleta 1993. godina!
Još punih pet godina
mogao bih da te gledam
(1998)
Spaljivanje knjiga
Esi Ramadanoviću
U znak protesta protiv ravnodušnosti svjetskog javnog mnijenja
jedan broj članova Udruženja književnika
za danas je najavio
javno spaljivanje
svojih knjiga.
U saopštenju zajavnost
vidim da je pomenuto i moje ime.
Naravno
da se moja duša pridružuje svakom protestu protiv
ravnodušnosti svijeta,
ali
sam nikada neću spaljivati svoje knjige.
Jedno, što ih volim,
a drugo, što je bolje da taj primjerak knjige koji bih spalio
poklonim Ismaru
da se kao budući švajcarski apotekar sjeća dana
kad je na mom krovu
začepljavao rupe od granata
U znak protesta protiv ravnodušnosti svjetskog javnog mnijenja
jedan broj članova Udruženja književnika
za danas je najavio
javno spaljivanje
svojih knjiga.
U saopštenju zajavnost
vidim da je pomenuto i moje ime.
Naravno
da se moja duša pridružuje svakom protestu protiv
ravnodušnosti svijeta,
ali
sam nikada neću spaljivati svoje knjige.
Jedno, što ih volim,
a drugo, što je bolje da taj primjerak knjige koji bih spalio
poklonim Ismaru
da se kao budući švajcarski apotekar sjeća dana
kad je na mom krovu
začepljavao rupe od granata
Tražim pomilovanje
Zbog zlata njene poezije,
zbog našeg starog prijateljstva,
tražim pomilovanje
za obmanutu rabu božju Desanku
koja je do kraja ostala da sjedi u prvom redu
i da aplaudira ubicama.
zbog našeg starog prijateljstva,
tražim pomilovanje
za obmanutu rabu božju Desanku
koja je do kraja ostala da sjedi u prvom redu
i da aplaudira ubicama.
Po Latiću
Po Latiću
moj brak ne vrijedi ni prebijene pare.
Koliko sutra
po Latiću
morao bih da odem u opštinu i zatražim razvod.
Neće.
Neće,
Latiću,
od strane Sarajlića biti nikakvog razvoda.
Ni poslije četrdeset godina
ja se nisam umorio od ljubavnih pjesama
koje pišem
Petrovoj kćerki, Tamarinoj majci, Vladimirovoj baki.
Šta mogu,
mi Sarajlići smo takvi!
moj brak ne vrijedi ni prebijene pare.
Koliko sutra
po Latiću
morao bih da odem u opštinu i zatražim razvod.
Neće.
Neće,
Latiću,
od strane Sarajlića biti nikakvog razvoda.
Ni poslije četrdeset godina
ja se nisam umorio od ljubavnih pjesama
koje pišem
Petrovoj kćerki, Tamarinoj majci, Vladimirovoj baki.
Šta mogu,
mi Sarajlići smo takvi!
Pjesma u čast ponovnog dolaska Marine Ahenbah
Iz jednog drugog svijeta
doći će nam ponovo Marina.
Taj svijet je već jednom imao svoj fašizam
i on ga ne želi više nikada imati u svojoj kući.
A Marina je, usto, i kćerka Njemice
rođene u Sarajevu.
Marina je već bila ovdje.
Ona je uopšte nešto kao anđeo ove kuće,
ali i Vladimirova velika ljubav.
On je lani kad je odlazila
plakao kao gladna godina.
A i deda je gutao dobre knedle.
doći će nam ponovo Marina.
Taj svijet je već jednom imao svoj fašizam
i on ga ne želi više nikada imati u svojoj kući.
A Marina je, usto, i kćerka Njemice
rođene u Sarajevu.
Marina je već bila ovdje.
Ona je uopšte nešto kao anđeo ove kuće,
ali i Vladimirova velika ljubav.
On je lani kad je odlazila
plakao kao gladna godina.
A i deda je gutao dobre knedle.
Da sve ovo preživim
Ziji Kafedžiću
Da sve ovo preživim
osim stihova
pomoglo mi je desetak-petnaest ljudi,
običnih,
svetih ljudi srajeva,
koje do rata jedva da sam i poznavao.
Država je također pokazala izvjesno razumijevanje
za moju nevolju,
ali kad god bih pokucao na njena vrata,
ona je bila odsutna -
ili u Ženevi
ili u Njujorku.
Da sve ovo preživim
osim stihova
pomoglo mi je desetak-petnaest ljudi,
običnih,
svetih ljudi srajeva,
koje do rata jedva da sam i poznavao.
Država je također pokazala izvjesno razumijevanje
za moju nevolju,
ali kad god bih pokucao na njena vrata,
ona je bila odsutna -
ili u Ženevi
ili u Njujorku.
Eleno, kerko Eleno
Odjednom,
usred kanonade,
neko je u susjedstvu
zapjevao "Eleno, kerko Eleno".
Neka prastara tuga odjednom preplavi svu sobu
Sjetih se
kako smo u Strugi pred zoru pjevali tu pjesmu,
sjetih se
čitavog našeg života ispunjenog pjesmom,
i - rasplakah se...
usred kanonade,
neko je u susjedstvu
zapjevao "Eleno, kerko Eleno".
Neka prastara tuga odjednom preplavi svu sobu
Sjetih se
kako smo u Strugi pred zoru pjevali tu pjesmu,
sjetih se
čitavog našeg života ispunjenog pjesmom,
i - rasplakah se...
Prije ovog rata
Prije ovog rata
Oskar Davičo,
vječiti enfant terrible
naše onda nam zajedničke literature,
u dva-tri navrata
nije propustio priliku
da se žestoko okomi i na mene.
Ah,
sada kad bi me napao!
Ćosić, Isaković, Ekmečić, Crnčević, NOgo -
oni ne napadaju,
oni - ubijaju!
Oskar Davičo,
vječiti enfant terrible
naše onda nam zajedničke literature,
u dva-tri navrata
nije propustio priliku
da se žestoko okomi i na mene.
Ah,
sada kad bi me napao!
Ćosić, Isaković, Ekmečić, Crnčević, NOgo -
oni ne napadaju,
oni - ubijaju!
Šta ako ja neću da me u Americi predstavlja g. Mile Akmačić
Koliko do jučer,
Mile Akmačić,
jedno vrijeme čak i u funkciji predsjednika moje vlade,
činio je sve da se sa karte svijeta
zbriše i samo ime Bosne.
I sada -
baš on da me predstavlja i baš u Americi!
Vi - kako hoćete,
ali ja dotičnom g.
ne bih dao ni veleposlanstvo u San Marinu!
Ovom pjesmom zapravo obavještavam svoje sunarodnike
da je moj ambasador u Americi i dalje
Sven Akalaj.
Jedno, što mu je ime lijepo,
jedno od časnijih imena Sarajeva,
a drugo,
što je iz miješanog braka i u miješanom braku.
A ti miješani,
obrnite-okrenite,
najmanje su zla nanijeli Bosni.
Mile Akmačić,
jedno vrijeme čak i u funkciji predsjednika moje vlade,
činio je sve da se sa karte svijeta
zbriše i samo ime Bosne.
I sada -
baš on da me predstavlja i baš u Americi!
Vi - kako hoćete,
ali ja dotičnom g.
ne bih dao ni veleposlanstvo u San Marinu!
Ovom pjesmom zapravo obavještavam svoje sunarodnike
da je moj ambasador u Americi i dalje
Sven Akalaj.
Jedno, što mu je ime lijepo,
jedno od časnijih imena Sarajeva,
a drugo,
što je iz miješanog braka i u miješanom braku.
A ti miješani,
obrnite-okrenite,
najmanje su zla nanijeli Bosni.
Misli na dočeku Nove 1994. godine
Mladenu Paunoviću
Razočaran u civilizaciju
Kurt Tuholski se, 1933, bacio pod točkove voza.
Ernest Toler se, 1939, objesio u svom njujorškom stanu.
Štefan Cvajg se, 1942, ubio u svojoj hotelskoj sobi.
Konstantin Bibl je, 1952, skočio sa svog trinaestog sprata.
Šta ja čekam?
Šta čekamo svi?
Razočaran u civilizaciju
Kurt Tuholski se, 1933, bacio pod točkove voza.
Ernest Toler se, 1939, objesio u svom njujorškom stanu.
Štefan Cvajg se, 1942, ubio u svojoj hotelskoj sobi.
Konstantin Bibl je, 1952, skočio sa svog trinaestog sprata.
Šta ja čekam?
Šta čekamo svi?
Sestre
Kod Jesenjina se bile
Šura i Kaća.
Kod Majakovskog
Ljudmila i Olja.
Kod mene
Nina i Raza.
I - sve su umrle.
Raza i Nina
u razmaku od pedeset dana.
Umrle
ili ubijene bez metka?
Moram negdje potražiti
novu sestru.
Ja jednostavno ne umijem
da ne budem brat.
Šura i Kaća.
Kod Majakovskog
Ljudmila i Olja.
Kod mene
Nina i Raza.
I - sve su umrle.
Raza i Nina
u razmaku od pedeset dana.
Umrle
ili ubijene bez metka?
Moram negdje potražiti
novu sestru.
Ja jednostavno ne umijem
da ne budem brat.
Sav moj kozmopolitizam
Sinanu Gudževiću
sav moj kozmopolitizam, dragi sinane,
o kome se toliko pričalo u krugu mojih drugova
sveo se na jedno:
da mi je sjesti u voz
i otići do - Podlugova!
sav moj kozmopolitizam, dragi sinane,
o kome se toliko pričalo u krugu mojih drugova
sveo se na jedno:
da mi je sjesti u voz
i otići do - Podlugova!
Prijateljima iz bivše Jugoslavije
Šta se to preoknoć s nama zbi,
prijatelji?
Ne znam
štaradite.
Šta pišete.
S kim pijete.
Koje knjige čitate.
Ne znam čak
ni jesmo li više uopšte prijatelji.
prijatelji?
Ne znam
štaradite.
Šta pišete.
S kim pijete.
Koje knjige čitate.
Ne znam čak
ni jesmo li više uopšte prijatelji.
Meme
Affanu Ramiću
Ako mu je vjerovati, a nije,
Memeu, mom mačku, čiji se sav mantimilitarizam
sastoji u tome što je umjesto džigerice i pajšla
prinuđen da zajedno sa svima nama
kusa ove ratne čorbuljke -
najteže od svega pada
ovo moje, kako on kaže, kapanja uz svijeću.
Na tvom mjestu, kaže, ja uopšte ne bih ni pisao!
Uzalud ga,
prihvatajući njegov način razmišljanja,
uvjeravam da je uz svijeću
napisana i čuvena knjiga "Izgubljeni raj",
o raznim "Vodenicama na Flosi" da i ne govorimo,
on tjera svoje:
Šta me se, kaže, tiče taj tvoj Milton: ja hoću Sarajlića! Onog
koji je tolikim generacijama plijenio dušu...
Ludica moja mala!
Kao da i ja ne bih više volio da pišem
one svoje predratne pjesme pune tuge
ili barem poslijeratne, pa makar i uz svijeću!
Ako mu je vjerovati, a nije,
Memeu, mom mačku, čiji se sav mantimilitarizam
sastoji u tome što je umjesto džigerice i pajšla
prinuđen da zajedno sa svima nama
kusa ove ratne čorbuljke -
najteže od svega pada
ovo moje, kako on kaže, kapanja uz svijeću.
Na tvom mjestu, kaže, ja uopšte ne bih ni pisao!
Uzalud ga,
prihvatajući njegov način razmišljanja,
uvjeravam da je uz svijeću
napisana i čuvena knjiga "Izgubljeni raj",
o raznim "Vodenicama na Flosi" da i ne govorimo,
on tjera svoje:
Šta me se, kaže, tiče taj tvoj Milton: ja hoću Sarajlića! Onog
koji je tolikim generacijama plijenio dušu...
Ludica moja mala!
Kao da i ja ne bih više volio da pišem
one svoje predratne pjesme pune tuge
ili barem poslijeratne, pa makar i uz svijeću!
Vladi Dijaku
Dobro je, Vlado, da si na Barama!
U Podlugovima i u Sarajevu
svi bifei zatvoreni.
U Bosni
doći do čašice rakije
neuporedivo je teže
nego doći do sopstene smrti.
U Podlugovima i u Sarajevu
svi bifei zatvoreni.
U Bosni
doći do čašice rakije
neuporedivo je teže
nego doći do sopstene smrti.
Kad se završi ovaj rat
Za razliku od mnogih rođenih sarajlija
Viljem Trajb je ostao u Gradu.
Vjerujem da u ovom času
on uopštei ne zna
gdje mu je njegov britanski pasoš.
Šta će mu britanski pasoš,
da mu je malo
lozovače"
Ne znam da li je Viljem Trajb
prije rata
prevodio moje stihove,
ali ja sam mu zahvalan upravo na tome
što je tu, što je - ostao.
Kad se završi ovaj rat
moraću,
mada se nikad nismo upoznali,
da ga posjetim.
Valjda će se usput
po razumnoj cijeni
moći da kupi i neka flaša lozovače!
Viljem Trajb je ostao u Gradu.
Vjerujem da u ovom času
on uopštei ne zna
gdje mu je njegov britanski pasoš.
Šta će mu britanski pasoš,
da mu je malo
lozovače"
Ne znam da li je Viljem Trajb
prije rata
prevodio moje stihove,
ali ja sam mu zahvalan upravo na tome
što je tu, što je - ostao.
Kad se završi ovaj rat
moraću,
mada se nikad nismo upoznali,
da ga posjetim.
Valjda će se usput
po razumnoj cijeni
moći da kupi i neka flaša lozovače!
Sretni nesretnik
Ljubiši Maksimoviću
Ide ulicom čovjek
i - pjeva.
Kako i ne bi
kad pod pazuhom nosi sulunare!
Sretni nesretnik!
Prije nego što ga nađe
njegovo parče granate
on će se barem ogrijati
Ide ulicom čovjek
i - pjeva.
Kako i ne bi
kad pod pazuhom nosi sulunare!
Sretni nesretnik!
Prije nego što ga nađe
njegovo parče granate
on će se barem ogrijati
Pas lutalica
Lutvi Hodžiću
(Zbog velikog broja pasa lutalica na teritoriji grada, iz Mjesne zajednice Koševo 2 upozoreni smo da smo svakog takvog psa uočenog u svojoj okolini dužni da prijavimo u kancelariju Zajednice)
Da prijavim sebe?
Zar nisam baš pas
i baš lutalica?
Ne znam čak
u kojem su mi koferu
i u čijem podrumu
moji papiri.
(Zbog velikog broja pasa lutalica na teritoriji grada, iz Mjesne zajednice Koševo 2 upozoreni smo da smo svakog takvog psa uočenog u svojoj okolini dužni da prijavimo u kancelariju Zajednice)
Da prijavim sebe?
Zar nisam baš pas
i baš lutalica?
Ne znam čak
u kojem su mi koferu
i u čijem podrumu
moji papiri.
Nakon ranjavanja
Miki Masliću
Sinoć u snu
dođe mi Slobodan Marković
da se izvini mojim ranama.
To je jedino srpsko izvinjenje
za svo ovo vrijeme,
pa i ono samo u snu
i od mrtvog pjesnika.
Sinoć u snu
dođe mi Slobodan Marković
da se izvini mojim ranama.
To je jedino srpsko izvinjenje
za svo ovo vrijeme,
pa i ono samo u snu
i od mrtvog pjesnika.
Sjećajući se poručnika Kincla
Ispada tako
da se čovjek sa nostalgijom sjeća drugog svjetskog rata.
U svakom slučaju
u poređenju s oficirom bivše JNA
čak i jedan poručnik Kincl,
koga su Sarajlići zapamtili za čitav život,
gestapovsko oličenje svega neljudskog u čovjeku,
ličio je gotovo na čovjeka.
da se čovjek sa nostalgijom sjeća drugog svjetskog rata.
U svakom slučaju
u poređenju s oficirom bivše JNA
čak i jedan poručnik Kincl,
koga su Sarajlići zapamtili za čitav život,
gestapovsko oličenje svega neljudskog u čovjeku,
ličio je gotovo na čovjeka.
Jevrejsko groblje
Abdulahu Sidranu
Najsmrtonosniji hici
u pravcu Marindvora
dolaze s Jevrejskog groblja.
Ne zna Miloševićev plaćenik
ni ko je Isak Samokovlija
iza čije je grobnice postavio svoj mitraljez,
ni ko je taj ko je upravo pao
pogođen njegovim hicima.
On, jednostavno, za svakog ubijenog žitelja grada,
bio on ljekar Hitne pomoći
ili vozač Gradskog saobraćaja,
dobije po stotinu njemačkih maraka
Najsmrtonosniji hici
u pravcu Marindvora
dolaze s Jevrejskog groblja.
Ne zna Miloševićev plaćenik
ni ko je Isak Samokovlija
iza čije je grobnice postavio svoj mitraljez,
ni ko je taj ko je upravo pao
pogođen njegovim hicima.
On, jednostavno, za svakog ubijenog žitelja grada,
bio on ljekar Hitne pomoći
ili vozač Gradskog saobraćaja,
dobije po stotinu njemačkih maraka
Ratovi u našim životima
Marko Bašić je preturio preko glave
dva balkanska i dva svjetska rata.
Ovo mu je peti.
Meni i mom pokoljenju - drugi.
A za Vladimira
s njegovih osamnaest mjeseci
u ovom trenutku mogli bi se reći
da je čak polovicu svog života
proveo u ratu.
dva balkanska i dva svjetska rata.
Ovo mu je peti.
Meni i mom pokoljenju - drugi.
A za Vladimira
s njegovih osamnaest mjeseci
u ovom trenutku mogli bi se reći
da je čak polovicu svog života
proveo u ratu.
U predvečerje
Na igralištu
jedan mladić
svira na gitari
a iznad njega
prolijeće granata s Poljina.
Budući sarajevski Bulat Okudžava?
Mladiću,
samo mi ostaj živ,
a umjetnost,
koja je meni bila sve,
umjetnost je,
vjeruj mi,
sasvim nevažna!
jedan mladić
svira na gitari
a iznad njega
prolijeće granata s Poljina.
Budući sarajevski Bulat Okudžava?
Mladiću,
samo mi ostaj živ,
a umjetnost,
koja je meni bila sve,
umjetnost je,
vjeruj mi,
sasvim nevažna!
Šiba
Čak i ne slutimo
s koliko se dragih ljudi
više nikada nećemo sresti.
Jedan od njih je i Šiba.
Bivšeg glumca Batu Živojinovića,
koji se proslavio igrajući u njegovim filmovima,
ova smrt, zacijelo, neće posebno pogoditi.
A Šiba -
kakav je, onako bosanski beskonačno dobar bio,
da je samo dočekao kraj rata,
još bi mu prvomprilikom
dao neku ulogu.
Ovog puta, međutim, to ni u kom slučaju
ne bi mogla biti neka pozitivna ličnost.
Pozitivnog junaka
Bata Živojinović je odavno
sam u sebi sahranio.
s koliko se dragih ljudi
više nikada nećemo sresti.
Jedan od njih je i Šiba.
Bivšeg glumca Batu Živojinovića,
koji se proslavio igrajući u njegovim filmovima,
ova smrt, zacijelo, neće posebno pogoditi.
A Šiba -
kakav je, onako bosanski beskonačno dobar bio,
da je samo dočekao kraj rata,
još bi mu prvomprilikom
dao neku ulogu.
Ovog puta, međutim, to ni u kom slučaju
ne bi mogla biti neka pozitivna ličnost.
Pozitivnog junaka
Bata Živojinović je odavno
sam u sebi sahranio.
Uz (ako je izašla) moju čileansku knjigu
Početkom proljeća,
kako su me,
dok je Sarajevo još preko pošte
komuniciralo sa svijetom,
obavijestili njen prevodilac pjesnik Huan Oktavio Prenz
i njen izdavač, također pjesnik, Omar Lara
u čileu je trebalo da izađe
moja knjiga na španskom jeziku.
Ako je izašla
sada se možda neki čileanski čitalac pita:
Šta je s njenim autorom?
Šta je?
Sjedi u podrumu,
skuplja drva,
loži na balkonu vartu,
vodi ratni dnevnik
i sanja o kajgani s tri jaja.
kako su me,
dok je Sarajevo još preko pošte
komuniciralo sa svijetom,
obavijestili njen prevodilac pjesnik Huan Oktavio Prenz
i njen izdavač, također pjesnik, Omar Lara
u čileu je trebalo da izađe
moja knjiga na španskom jeziku.
Ako je izašla
sada se možda neki čileanski čitalac pita:
Šta je s njenim autorom?
Šta je?
Sjedi u podrumu,
skuplja drva,
loži na balkonu vartu,
vodi ratni dnevnik
i sanja o kajgani s tri jaja.
Mizera
Pravoslavko moja, prijateljice moje mladosti!
Šta u podrumu radiš, pri svijeći?
Voliš li još Skendera i Ćamila?
Jesam li još uvijek tvoj pjesnik najveći?
Strašno je što s u istom gradu ne možemo ni vidjeti ni čuti.
A evo već danima,
uza svu našu bijedu,
ni sunce, ni ono da nam se nasmiješi.
Nisu nas,
nisu nas baš voljeli u "Masleši",
ali važno je da smo i takvog "Maslešu" voljeli mi.
Sjetiš li se Junuza?
I kako smo zajedno plakali na njegovoj sahrani?
Nije zar da se danas odričeš tih suza?
Nije zar da ti danas ništa ne znače
ni te suze ni "Masleša" ni svi mi?
Nije zar da si i ti pristala uz paljanske koljače?
O, nemoj bar ti, bar ti!
Šta u podrumu radiš, pri svijeći?
Voliš li još Skendera i Ćamila?
Jesam li još uvijek tvoj pjesnik najveći?
Strašno je što s u istom gradu ne možemo ni vidjeti ni čuti.
A evo već danima,
uza svu našu bijedu,
ni sunce, ni ono da nam se nasmiješi.
Nisu nas,
nisu nas baš voljeli u "Masleši",
ali važno je da smo i takvog "Maslešu" voljeli mi.
Sjetiš li se Junuza?
I kako smo zajedno plakali na njegovoj sahrani?
Nije zar da se danas odričeš tih suza?
Nije zar da ti danas ništa ne znače
ni te suze ni "Masleša" ni svi mi?
Nije zar da si i ti pristala uz paljanske koljače?
O, nemoj bar ti, bar ti!
Bori Spasojeviću
direktoru "Sarajevo stana", arhitekti, prijatelju, čovjeku
Prije rata
obećao sam ti jednu pjesmu
o Sarajevu.
Onog dana
kad sam te vidio
kako pred te-ve kamerama plačeš nad razorenim gradom
ti si je sam napisao.
Meni je ostalo
samo da je potpišem.
Prije rata
obećao sam ti jednu pjesmu
o Sarajevu.
Onog dana
kad sam te vidio
kako pred te-ve kamerama plačeš nad razorenim gradom
ti si je sam napisao.
Meni je ostalo
samo da je potpišem.
Granata sa Mrkovića
Već trideseti sat kako smo
sa svih strana
zasuti granatama.
Jedna upravo ovog časa
prolijećeiznad moje pjesme.
Ova je s Mrkovića
gdje sam prije rata
s onom koju volim
brao margarete.
sa svih strana
zasuti granatama.
Jedna upravo ovog časa
prolijećeiznad moje pjesme.
Ova je s Mrkovića
gdje sam prije rata
s onom koju volim
brao margarete.
Sreća na sarajevski način
u Sarajevu
proljeća 1992. godine
sve je moguće;
staneš u red za hljeb
i završiš na Traumatologiji
sa odsječenom nogom.
Poslije toga još kažeš
da si imao sreće
proljeća 1992. godine
sve je moguće;
staneš u red za hljeb
i završiš na Traumatologiji
sa odsječenom nogom.
Poslije toga još kažeš
da si imao sreće
Na stoti rođendan Josipa Broza
Kakav god da je bio,
bio je šef najsretnije jugoslovenske države.
U toj državi
Vojislav Šešelj je uspio i doktorirati.
A mi u njegovoj ne bismo mogli
ni da dišemo.
bio je šef najsretnije jugoslovenske države.
U toj državi
Vojislav Šešelj je uspio i doktorirati.
A mi u njegovoj ne bismo mogli
ni da dišemo.
Razmišljajući o Skenderu Kulenoviću
Jedini koji bi mogao,
da ne kažem i morao,
da napiše
muslimansku varijantu
"Stojanke Majke Knežopoljke" -
to je Matija Bećković.
Samo što on to neće.
Osim talenta
za tako nešto je potrebna
i Skenderova ljudska širina.
da ne kažem i morao,
da napiše
muslimansku varijantu
"Stojanke Majke Knežopoljke" -
to je Matija Bećković.
Samo što on to neće.
Osim talenta
za tako nešto je potrebna
i Skenderova ljudska širina.
Tako smo nespremni ušli u ovaj rat
Ismetu Ceriću
Evo
i deseti je dan rata,
a mi
još uvijek
ne znamo dovoljno
ni da mrzimo.
Evo
i deseti je dan rata,
a mi
još uvijek
ne znamo dovoljno
ni da mrzimo.
Teorija distance
Teoriju distance izmislili su postfestumaši,
oni koji ni u čemu ne žele da rizikuju.
Ja spadam među one
koji smatraju da se o ponedjeljku
treba govoriti u ponedjeljak;
u utorak već bi moglo biti prekasno.
Teško je, naravno, u podrumu
dok iznad tebe prolijeću granate
pisati pjesme.
Teže od toga je jedino
ne pisati ih!
oni koji ni u čemu ne žele da rizikuju.
Ja spadam među one
koji smatraju da se o ponedjeljku
treba govoriti u ponedjeljak;
u utorak već bi moglo biti prekasno.
Teško je, naravno, u podrumu
dok iznad tebe prolijeću granate
pisati pjesme.
Teže od toga je jedino
ne pisati ih!
Posljednja predratna pjesma
Slavki Šantiću
Umjesto u svijetu svojih stihova,
umrijećemo u svijetu sasvim drugih ljudi.
Tuđa mi je njihova umjetnost,
tuđe su mi jnihove ljubavi, ako ih uopšte imaju.
Tuđe su mi njihove misli
grobljanske, pune mržnje, krastave.
Tuđi su mi njihovi grbovi
i njihove zastave.
Umjesto u svijetu svojih stihova,
umrijećemo u svijetu sasvim drugih ljudi.
Tuđa mi je njihova umjetnost,
tuđe su mi jnihove ljubavi, ako ih uopšte imaju.
Tuđe su mi njihove misli
grobljanske, pune mržnje, krastave.
Tuđi su mi njihovi grbovi
i njihove zastave.
Nisam spreman za Beograd
S obzirom na moje godine, verovatnije je da više neću dolaziti. Valjda će me pravi Beograđani shvatiti, nema tu šta da traži literatura. Bio je prisutan uvek neki fluid između mene i mojih italijanskih čitalaca, neka intimna, gotovo ljubavna veza. Oni su prema meni gajili neku vrstu plemenitosti, i razumljivo je da se čovek obraduje i seti se normalnog doba čovečanstva. Bez obzira na to što su mi celog života lepili razne etikete - bio sam i velikosrbin i boljševik i svašta sam bio, ali, u suštini, čitav sam život bio antifašista. Ja sam dete onog rata, meni su Italijani streljali brata, sestre su mi,čim su napunile osamnaest godina, odveli u logor. I normalno je da te raduje nagrada koja nosi ime jednog od najžešćih antifašističkih pera koje je Italija imala - kaže za "Glas" najznačajniji živi sarajevski pesnik Izet Sarajlić, povodom prestižne nagrade "Alberto Moravija" koja mu je nedavno dodeljena.
Rekli ste jednom prilikom da živimo u veku u kojem je teže nositi uticaje i da nema mnogo pisaca koji nešto znače.
Sarajlić: Otkako je Bukovski postao neka vrsta orijentira za mlade, čini mi se da je i literatura krenula stranputicom. Nemam ništa protiv njega, bio je jedan od najpopularnijih pisaca ovog vremena, ali on, ipak, nije bio ta veličina. Ne može neki pisac, poput Handkea, koga su mediji izbacili na površinu, biti zamena za Štefana Cvajga. Postoje orijentiri, postoje ljudi poput Moravije, Kamija, Nerude, koji su mogli pokretati razne stvari. Sad je toga sve manje. Sve je pomereno. Mi smo kao deca morali znati barem stotinak književnih imena, danas nisam siguran da deca znaju išta od toga.
U toku ratnih godina bili ste veoma kritični prema Beogradu. Da li se danas taj stav izmenio?
Sarajlić: Beograd je bio nekakav emocionalni deo sveta, za koji smo mislili da je naš. Međutim, dok smo bili opkoljeni u Sarajevu, javljali su mi se ljudi iz celog sveta, ponajmanje iz Beograda. Da je neki moj prijatelj bio u takvom logoru, javio bih mu se makar nebeskom linijom. Mada ima ljudi koji su spasili čast Beograda i tih ratnih godina. To su pravi Beograđani, zahvaljujući kojima sam ja imao utisak da nismo skroz zaboravljeni. Moram pomenuti Rada Konstantinovića i ljude slične njemu.
Postoji li mogućnost da dođete uskoro u Srbiju, odnosno Beograd?
Sarajlić: Ne verujem više da sam spreman za Beograd. S obzirom na moje godine, verovatnije je da više neću dolaziti. Valjda će me pravi Beograđani shvatiti, nema tu šta da traži literatura. Sve što želim je privesti ovo telo časno kraju, ovu trabakulu, koja je ostala od brodića ili čamca, dovesti do obale bez nekih velikih zaokreta koji bi me posthumno mogli koštati.
Preuzeto iz Glasa javnosti, 29-30. novembar 2001., Beograd, Jugoslavija.
Kada će čovjek biti revolucionar ako ne u dvadesetoj
Sa pjesnikom Izetom Sarajlićem razgovarao sam u njegovom stanu. Prvo što sam primijetio bila je pisaća mašina. Na zidu su uokvirene slike, a na visećim policama knjige – gotovo sve stare. Jedino što je iskakalo iz tog enterijera bila je muzička linija, koju mu je, kako kaže, nedavno poklonilo neko udruženje žena iz Beograda. Ovo nije cijeli razgovor koji sam s njim vodio i tek poslije, kada sam ugasio diktafon, govorio je nešto opuštenije. Bilo je pravo zadovoljstvo razgovarati sa čovjekom koji, odbijajući učestvovati u ovoj novoj civilizaciji, kaže: Jebeš civilizaciju kojoj je Bukowski orjentir.
Kada sam tek ušao, upitao me za koje novine radim interview, a ja sam mu odgovorio da je to za web-magazin, internet. A, za to čudo. Ja u to ne vjerujem, rekao je Sarajlić.
Omnibus: Zašto ne vjerujete u to čudo?
Sarajlić: Zato što ja pripadam prošlom svijetu i prošlom vijeku. Ostao sam pozadi, mene ne zanima ova nova civilizacija zajedno sa kompletnom kulturom, isključujući baš neke poput Veleta (Nenad Veličković, op.a.) kojeg volim još iz ratnih dana jer je možda među prvima donio prozu koja je posjedovala nešto od ove naše stvarnosti. Ne znam da li ga i dalje nastavljam čitati, ali – do čega dođem, pročitam. To volim, to uvijek ostavi neki utisak, inače – kažem: sve moje je živjelo u XX vijeku, ja vam i ne pišem više 2000 i prva, druga itd., nego 1999. plus 1, plus 2, pa dokle ćemo dogurati, ne znam.
Omnibus: Zašto baš XX vijek?
Sarajlić: Ne idealiziram ja ni njega. U njemu je bio i Hitler, čak je i Radovan Karadžić tada uspio da ubije toliko našeg svijeta. Ali, tada je živjela ona zbog koje sam vjerovatno čitavog života i živio, pa nešto mi i ne priliči da poslije nje i ja nastavim zbrajanje nekakvih kalendarskih godina.Ostao sam jednostavno tamo, tamo je moj svijet. Tamo je čekam kao student ili ona čeka mene. Idemo u kino, gledamo normalne filmove: Najljepše godine naših života, Ždralovi lete, Balada o vojniku, Zlatna kaciga, Čudo u Milanu, a ne ovu pirotehniku sa nasiljem svake vrste. Nikakve Marsovce, već normalne ljude, svoje savremenike.
Omnibus: U crnogorskom časopisu Plima objavljen je Vaš tekst u kojem ste rekli da ne želite učestvovati u današnjoj civilizaciji, ali samim tim što ste napisali taj tekst, Vi učestvujete…
Sarajlić: Naravno da učestvujem. Sve se u meni buni. Da ovog časa na Butmir kojim slučajem slete Tolstoj, Mann, Darwin, Marx i Pamela Anderson, svaki novinar bi otrčao da nju prvu intervjuiše. Eto - to je naša civilizacija. Ona je krenula naopačke, nekim pogrešnim putem, po meni, još prije nekih dvadeset, trideset godina.
Omnibus: Šta je uzrok tome, po Vašem mišljenju?
Sarajlić: Pa, sve je došlo od Amerike, preko rocka, koji je imao i nekoliko blistavih trenutaka – Beatlesi, Indexi – sve je to dio moje kulture. Ali uzmite Ameriku danas – niko od njih nije čuo za najvećeg Amerikanca – Arthura Millera, a za ambasadora Millera zna svako, a baška za gospođicu Levinski. Naše Oslobođenje ima rubriku Kalendar, u kojoj su nekad bile objavljivane neke istorijske stvari, a danas se u njoj govori o koncertu održanom u Zetri. Mlađe generacije su se potpuno navikle na to.
Omnibus: Zar ne mislite da ima mladih ljudi kojima to ipak smeta?
Sarajlić: Ima, ali oni u sebi nemaju svojstva mladih revolucionara. Jer kada će čovjek biti revolucionar ako ne u dvadesetoj godini? I ja sam to svojevremeno bio, iako me danas tretirate kao nekog sentimentalnog kućnog pjesnika, ali i to moje kućno imalo je neku širu socijalnu rezonancu, iz prostog razloga jer sam pripadao jednom svijetu koji je već u startu bio upregnut u istoriju. Neovisno koliko se trudio pobjeći od nje, istorija ga je uvijek čekala, tu iza neke okuke. Morao je tada čovjek učestvovati u istoriji, iako su rezultati toga bila isključenja iz bezbrojnih organizacija od Saveza pisaca do Saveza komunista, ali to je dio moje biografije.
Omnibus: Koliko to godi Vašoj biografiji?
Sarajlić: Ne godi mi, ali je to nešto na osnovu čega mogu da kažem svom bratu, Eši, streljanom 1942. od italijanskih fašista: Evo Ešo, ostarih, a nisam te iznevjerio. To je za mene možda jednako važno kao i ono što pišem: ne iznevjeriti sebe.
Omnibus: Da li danas, pored Veličkovića, čitate još neke naše ili strane pisce?
Sarajlić: Ja se ne stidim reći – i to je dio mog velikog buntovništva – ja sam stao gdje su stali oni koji su sad na Barama i Lavu. Ja više volim pročitati knjigu koji su moji čitali pa da vidim šta je to bilo u njoj pa ih je motiviralo na nešto. Recimo, u knjizi Benjamina Kaverima Pred ogledalom, moja pokojna žena je podvlačila rečenice noktom jer u tom trenu nije možda imala olovku. Mene je interesovalo zašto je, recimo, podvukla mjesto: Prava biografija umjetnika ne može biti uspješna.Čini mi se da je to podvukla zbog svog muža. Činilo mi se da bi, recimo, Baricco mogao biti pisac moga pokolenja. U Svili je bilo nešto od te otmjenosti, elegancije, ne samo u formi nego i u iskazu, mislima. Ali već druga knjiga me razočarala. Naravno da pratim i noviju poeziju.
Omnibus: Našu?
Sarajlić: Mislim da se mi previše hvalimo ovdje i u svijetu da imamo previše dobru literaturu. Problem je u tome što je danas vrlo lako objaviti knjigu. Čini mi se da je svaki drugi čovjek na planeti autor a nijedan pisac, ili barem ja nigdje ne vidim pisca. Za mene, recimo, Umberto Eco nije pisac. On je potrošačka roba od koje će ljudi vrlo brzo dići ruku. Kada je Nazim Hikmet nakon 17 godina robije izvođen na streljanje, tada su potpis za njegovo oslobođenje dali Neruda, Sartre, Camus, Andrić. Tada zloglasnom Menderesu nije bilo druge nego da ga oslobodi. A kada su Benjamina Moloisa prije rata digli na vješala, nije se bunio niko osim nekih P.E.N. centara, ali bez ikakve moći jer tamo sjede službujući ljudi. To više nisu imena od autoriteta, čiju riječ i pobunu ne možete zanemariti.
Omnibus: Nedavno smo pravili anketu o čitanosti Coelha u Sarajevu. Šta Vi mislite o njemu?
Sarajlić: Coelho je, kao i sva latinoamerička literatura, uvezen preko Pariza, jer je Pariz izgubio svoj primat. Više nema proleterske mase sa Istoka da obnovi slavu francuske literature. Po nekoj inerciji, i dalje se ponavljaju ta imena – Marques, Borges. Meni oni nisu toliko dobri koliko se oko njih digla fama.Svi su govorili o mašti. Ja vjerujem u drugu vrstu mašte – spontanu. A ne organizovanu maštu. Kad pisac naumi da mu mačak bude filozof, on će to i biti. Ali ja volim spontanost u svemu.
Omnibus: Borges smatra da je iskustvo maštom bolje od stvarnog iskustva. Na tome on zasniva svoj književni opus.
Sarajlić: Ja sam ga volio, ali naknadno, pa su pisali kako sam ja prije Borgesa pisao takve stihove koji se kod njega slave sa nekim imenima i naracijom u osnovi pjesme. Moj latinoamerički pjesnik je Pablo Neruda. Jako bih volio da sam imao priliku da napišem dvadeset ljubavnih i jednu očajnu pjesmu, ali izgleda da mi se život sveo na hiljadu ljubavnih i jednu očajničku koju ne pišem, ali je živim.
Omnibus: Ali nagrada Alberta Moravije govori da vas ljudi i danas čitaju. Da li Vam to nešto znači u ovom vremenu, to da neko ipak prepoznaje Vaše vrijednosti?
Sarajlić: Kako da ne. Meni su italijanski fašisti strijeljali brata, a italijanski antifašisti dali nagradu jer je Moravija, prije svega, bio antifašist. Ja možda nisam bio ništa drugo u životu osim antifašist, što je prešlo i u moje stihove, čak i ljubavne koje sam uglavnom i pisao. Ja sam Talijanima rekao kako je bolje biti i Sarajlić nego Borges jer on posljednju nagradu prima od Pinochea. Izgubili smo mi sa našim dragima mnogo toga. Ja sam izgubio čitaoce. Mene više čitaju u Italiji. Evo neki dan sam dobio čestitku od gradonačelnika Pistoie, na njoj nije jelka već moja pjesma. I onda se začudim da tamo imam više čitalaca nego ovdje.
Omnibus: Šta mislite o čitateljima ovdje, kod nas?
Sarajlić: Shvatio sam da muškarci ovdje ne čitaju mnogo. Radije čitaju Dane ili Ljiljan; njih zanima šta je rekao Jelavić – kao da je to suština. Kupuju i čitaju knjige samo djevojke i starčići kao ja. Kad god šta objavim, zovu me ženski glasovi da mi se zahvale, dok muškarci, ako me pozovu, to je samo zato da bi me upozorili na neku grešku.
Preuzeto od Književne radionice Omnibusa.
Meni Kočtunicino izvinjenje ne treba
Bosanskohercegovački pjesnik i najprevođeniji poeta iz ove države laureat je prestižne nagrade "Alberto Moravia". Izet Kiko Sarajlić, o čijem se političkom angažmanu i stavovima posljednjih godina govorilo češće nego o njegovim djelima, i u trenucima kada bi trebao slaviti, ne odstupa od svojih principa, ne ublažava svoje stavove, ne želi se dodvoriti generacijama u koje ne vjeruje, niti hvaliti tehnološka dostignuća novog vremena. U intervjuu Danima, on govori o boljoj prošlosti, Janis Joplin, Borgesu, bratu Eši, Koštunici i Karadžiću, Bushu i domaćicama što se javljaju u TV programe.
DANI: Čestitamo, gospodine Sarajliću. Nemo propheta in sua patria, reklo bi se. Nagrada "Alberto Moravia" još je jedan dokaz kao je Izet Sarajlić cjenjeniji u širim i značajnijim književnim sredinama od naše.
SARAJLIĆ: Italijani su uvijek prema meni gajili neku vrstu plemenitosti, koju baš i nisam do kraja razumijevao. Bio je tu uvijek neki fluid, neka intimna, gotovo ljubavna veza. Poslije pada stare države, u kojoj sam imao svoju publiku od Triglava do Đevđelije, dogodilo mi se i to da ljudi iz Napulja dolaze navečer u Salerno ili u Rim zato što vole da slušaju poeziju Izeta Sarajlića. Naravno da se čovjek obraduje i sjeti se nekog normalnog doba čovječanstva. A čini mi se da mi pristaje ta značka. Kao neko ko je čitav život opanjkavan - bio sam i velikosrbin i boljševik i tandara-mandara, svašta sam "bio", ali, u suštini, čitav sam život bio antifašista. I normalno je da te raduje nagrada koja nosi ime jednog od najžešćih antifašističkih kritičkih pera koje je Italija imala. Ne želeći da na bilo koji način poredim stvari, sjetit ću se da je Borges, veliki Borges, išao primiti nagradu iz Pinochetovih ruku. I u času smrti je možda zažalio što ju je primio. Kad imaš osjećanje da primaš nagradu koja ti pripada, koja pripada tvom svijetu, onda se ne dovodi u pitanje ništa što si bio čitavog života. Što se tiče uvažavanja o kojem ste govorili, nećemo nikoga opanjkavati, ali naša književna čaršija je zaista čaršija. Evo, neki dan sam išao na izložbu Seada Čerkeza i, uz Mirsada Bećirbašića, koji je izložbu otvorio, bio jedini pisac tamo. U naše doba, doba naše mladosti, nije bilo izložbe gdje mi svi zajedno nismo bili, svi mladi pjesnici i pisci i ostali umjetnici. Isto je i na književnim večerima: nećete vidjeti pisca! Dragutin Braco Kosovac, živa legenda, dođe jedva na nogama, dođe legendarni advokat Fazlija Alikalfić, ali kolege nema. Kod nas je to, izgleda, vječno, jer čim se neko malo digne iznad sredine, odmah doživi neku odioznost i odmah mu se podmeće. Čini se da je to normalna biografija za pisca, ne d'o bog imati neku drugu. Jer, osim što sam bio antifašista, bio sam i mlađi brat - danas već sedamdesetogodišnji - Ešrefa Sarajlića koji je strijeljan u 18. godini. Sav moj problem je, zapravo, bio ne iznevjeriti Ešu, i mislim da me je to očuvalo, neovisno od društvenih oscilacija koje su bile ovakve ili onakve i najčešće nepovoljne za pjesnika. Kad sam bio prije dvije godine u Varšavi na književnoj večeri, podignem glavu kad tamo Tadeusz Mazowiecki. I nađemo se poslije, pričamo, i on meni kaže: pane Izete, na sljedećim izborima u BiH će pobijediti komunisti. On valjda misli da sam ja komunjara. Kažem ja: pane Tadeusz, ja sam "anti-anti", a i nisam baš siguran da će pobijediti, a on, čovjek koji je dao i ostavku zbog toga što nije mogao učiniti više za nas, kaže: dosta je te demokratije koja to nije, izopačenih sistema vrijednosti.
DANI: Istina je, niste, poput nekih kolega, bili u blizini i milosti esdeaovske vlasti, ali postojala su vremena kad je ime Izeta Sarajlića bilo ne samo književno nego i političko.
SARAJLIĆ: Jednom je moja pokojna žena, kad me je neko za nešto opanjkavao, mojoj sestri - a obje su sada na groblju kod Lava - rekla: "On bi među boljševicima bio menjševik." Nisam bio ni tvrdoglav, ni vjeran nekoj imaginarnoj apstraktnoj ideji, to je, jednostavno, bilo čuvanje sebe, jer moje je da živim i malo i poslije smrti. Moja ploča, odnosno ploča ljudi iz moje profesije koji do nje drže, ne vrti se na 33 obrtaja, nego malo i duže. O ljudima koje spominjete ne razmišljam, znam da je takvih bilo koliko god hoćete i znam šta su radili prije rata, u socijalizmu. Na meni je ostalo nekakvo zvono, a s njima ima taj problem što su pored svega bili i hrđav ljudski materijal. Ljudska dimenzija je ona koja objašnjava i koja opravdava čitav život umjetnika. Znate, kad je Tolstoju mladi anarhista iz Kijeva došao i rekao: vi tu živite božanstveno, a izigravate nekakvog čovjeka iz naroda, pišete čak i nekakve bukvare poslije Rata i mira i Ane Karenjine!, šta je uradio grof? Sjeo na voz i otišao da umre na željezničkoj stanici u Astapovu. Ja sam vidio njegovu rodnu kuću u Jasnoj Poljani, i, znate, Ganić u takvu malu kuću nikada ne bi uselio.
DANI: Vaše djelo se često dovodi u kontekst s ruskom, odnosno sovjetskom književnom tradicijom, koja je danas skoro iščezla. Jesu li ti korijeni samo poetski, ili tu ne treba zanemariti i ideološki predznak?
SARAJLIĆ: To je, također, kad govorimo o onom vremenu, dio opštejugoslovenske atmosfere. Jedan kritičar koji se u međuvremenu ubio, a bio je čak potpredsjednik one monstruozne države koja ima prijestolnicu na Palama (Nikola Koljević, op. prir.), jednom je o meni pisao kako sam pod strašnim uticajem Eliota, kojeg ja u to doba nisam ni čitao, osim informacije radi. Kod nas se stalno insistiralo na toj mojoj vezi s Rusima, koju, normalno, ne opovrgavam. To je došlo s idejom koja mi je bliska i kozmopolitski internacionalna, antifašistička, a tu je i slavenstvo, kojeg se ja odreći ne mogu. Prihvatam to što ste rekli, jednom sam i napisao za jedan ruski časopis da sam Majakovskom dao svoj najveći orden, orden svojih osjećanja prvog reda. Međutim, isti ti Rusi, kada bi objavljivali moje pjesme, oni bi govorili o nekim drugim utjecajima. Neko je tamo napisao da se kod Izeta osjeća jedna nota koja potječe od Apollinairea. Kritičari vjerovatno imaju svoj svijet, vjerovatno je dotični potpredsjednik te famozne države, samoubica, od jutra do mraka iščitavao Eliota pa našao nešto. Mi, ipak, živimo u jednom vijeku u kojem je teže nositi utjecaje. Lakše je bilo, recimo, Puškinu ili Heineu. Pročita klasičnu književnost, Goethea recimo, i posjeduje sva znanja vezana za poeziju. Sramotno je, a tu mislim na većinu sarajevskih i bosanskih pjesnika, to samozadovoljstvo minimalnim ostvarenjima.
DANI: Svečana je prilika, nemojmo da padaju teške riječi. Ali rješenje za našu sadašnju situaciju nije prizivanje nekih vremena koja su prošla a bila su bolja.
SARAJLIĆ: Svijet je bio bolji. Sad je kritika u rukama apaša, koja od kaplara napravi barem majora, i ti čitav život možeš živjeti na nekoj nezasluženoj slavi. Nisam poliglota, ali, zahvaljujući porodici u kojoj se govorilo nekoliko jezika, morao sam znati šta pišu Nijemci, šta Japanci. Našu se generaciju nepravedno optužuje. Ti momci, oni što su ih nazivali "zlatnim dječacima naše poezije", pisali su i govorili: "Sa nama počinje pismenija i kulturnija književnost BiH." Ja sam im na to često replicirao da nisu razmijenili niti jedno pisamce sa jednim velikim piscem koji trenutno živi u svijetu, a ja sam se sa njima dopisivao i prijateljevao, čak i slavio Nove godine. Moj problem već dugo nije u tome šta napisati, nego šta ne napisati, da ono napisano ne dovedem u pitanje. Sve što želim je privesti ovo tijelo časno kraju, ovu trabakulu, koja je ostala od brodića, ili čamca, dovesti do obale bez nekih velikih zaokreta koji bi me posthumno mogli koštati.
DANI: Nekad ste se znali i nasukati. Kako sada gledate na razočarenja koja su Vam se dogodila. Posljednji put kad sam razgovarao s pokojnim Darijom Džamonjom, on je, misleći na rat, rezignirano kazao: "Možda se sve ovo dogodilo zato što je Radovan Karadžić htio pokazati Rajku Nogi da je veći Srbin od njega!"
SARAJLIĆ: Ima u tome istine. Oni su, istina, nekada dolazili do mene, ali ne zato što su me voljeli, nego zato što sam bio utjecajan. Rajko Nogo je bio silan, pomalo i bezobrazan, on bi ponekad zbog tog srpskog artizma, čini mi se, i namjerno prevrnuo neku pepeljaru, džezvu ili bocu, a Radovan je bio neki seoski džentlmen i glumio je finoću. Nikada nije došao bez cvijeća za ženski dio obitelji, uvijek bi ustao i počistio iza sebe ili iza Noga. Čini se da je Radovan, nezadovoljan pozicijom pjesnika i psihijatra - a ni u jednoj se nije dokazao, posegao za zločinima, ne bi li se u istoriju nekako ugurao kao "otac domovine". Kad sam ranjen 1993, moj zet je, nakon što je granata razrušila sobu i sve po njoj, našao knjigu s posvetom: Mojim čitaocima Sarajlićima, srdačno Radovan Karadžić. I rekao: opa, šta je ovo? Ja sam, zavijene glave, pokazavši rupe od gelera, pokazao i ranu te rekao: I ovo je Radovanov poklon čitaocima.
DANI: Koliko su pisci krivi za sadašnju atmosferu intelektualne bare u kojoj živimo i koju ste već spomenuli. Neki dan je jedan ugledni član PEN-a rekao da ta institucija nema utjecaja, jer nema novaca. Hipokrizija?
SARAJLIĆ: Spomenuo sam tu atmosferu i užasnut sam što i dalje "furamo" ponosni na nju. To što ste spomenuli jeste neka vrsta opravdanja nemoći - "nema para". Šta znači nema para? Kad Lav Tolstoj lupne šakom Nikolaju, bilo je dovoljno da se car malo zabrine. Danas nema tih ličnosti, ne može biti Umberto Eco zamjena za Emilla Zolu. Ne može neki pisac kojega je izmislila sedma sila, evo, recimo, Peter Handke, biti zamjena za Stefana Zweiga. Postoje orijentiri, postoje ljudi poput Erenburga, Moravije, Camusa, Nerude, koji su mogli i trebali pokretati stvari. Kad je uoči rata ubijen mladi pjesnik, crnac iz Južne Afrike, bio sam jedini na kugli zemaljskoj koji je o njemu napisao pjesmu. Naši potpisi malo znače, a ja inače ne vjerujem u te silne organizacije koje se za nešto bore. Trudio sam se da i u socijalizmu budem individualista i slijedim neku svoju misao. Naša epoha je, znate, površna. Bukowski, protiv kojeg ja nemam ništa, bio je jedan od najpopularnijih pisaca ovog vremena. On, ipak, nije bio ta veličina koja može upozoriti svijet. Ni u štampi više nema mnogo pisaca koji nešto znače. Dosta nas je bilo i koji smo upozoravali; evo, i vi ste se satrali u Danima, pa ste navukli na sebe mržnju mnogih. Ni ja nisam stajao, ali to niko ne sluša, čak te i ignorišu. Žele da ti daju do znanja da su oni bossovi i da upravljaju svim, pa i našim sudbinama.
DANI: Neki mediji su, ipak, bili bolji dio ovog društva?
SARAJLIĆ: Već odavno nisam oduševljen medijima. Mislim da ste svi skupa davali previše značaja ljudima koji ne zavređuju toliku pažnju, čak i negativnu. Ako je neko za zatvor, molim vas, napišite to na nekoj stranici, tekst od pet redova, da je uhapšen, i nemojte da ga stalno gledamo na naslovnicama. Sve je poremećeno. Kad vi upozoravate na nekakve kriminalce, oni ostaju u očima mase, oni zapravo ispadaju heroji. Otkad na naslovnoj strani naših novina nisam vidio neku veliku ličnost iz umjetnosti ili književnosti, ali svako malo na naslovnici iskoče oni koji bi trebalo da su iza rešetaka. Pa me opet za pet mjeseci u dva reda obavijestite kako teče suđenje i - gotovo. A ja još moram čitati njihove intervjue dok se vodi istraga. Sve je pomjereno. Gledam ove kvizove: na Hayatu imaju rubrike i onda neko izabere kulturu, a tamo pitanje o bubnjaru u nekom sastavu ili kad je u Skenderiji neki koncert. Znam značaj rock muzike u globalnom svijetu, ali sve je to supkultura. Ako govoriš o kulturi, onda daj djecu upućuj u nešto; mi smo kao djeca morali znati barem stotinjak književnih imena, danas nisam baš siguran da djeca znaju išta od toga. Njima su nametnuti mali domaći lokalni pisci i nametnut im je taj strahovito agresivni svijet iz muzike. Jednom sam bio u Mornaru, to je legendarna kafana u Beogradu, i tamo je bilo neko društvo na svadbi. Dva sata su pokušali otpjevati pjesmu i nije im uspjelo, a kad je neko zapjevao La Palomu, svih njih 20 je to prihvatilo. I onda mislim, Bože moj, kolike milijarde danas odu na autorstvo, a te pjesme za stolom nikad niko neće zapjevati, pjevaju se pjesme koje su naslijeđe, rekao bih, istorijsko. Jer, i kafane su institucija u našim životima. I još nešto: mediji svima dozvoljavaju sve. U moje vrijeme postojali su mnogi ljudi koji su slikali, pisali, bavili se najrazličitijim vrstama umjetnosti, ali im nije padalo na pamet da to iznesu u javnost. A danas svako zove u kontakt-programe i kaže "halo, Mevlida ovdje", valjda da bi komšinicama mogla reći da je bila u programu u kojem je gostovao i Kiko Sarajlić.
DANI: Jedan veliki glumac, danas holivudska zvijezda, voli pjevati Vaše stihove. Kako se osjećate kad ih čujete?
SARAJLIĆ: Ne volim da ih slušam u tuđoj interpretaciji jer mi se uvijek čini da me glumac malo odnese nagore. Sarajevski glumci su mi često zamjerali što ih nikada ne zovem na svoje večeri. Ja sam rekao da ću, dok živim, vrtiti ovo svoje, pa vi poslije radite što hoćete. Meni se čini da ja to bolje od vas radim.
DANI: Niste baš skromni. Je li to jedna vrsta razočarenja?
SARAJLIĆ: Normalno da jeste. Mi nismo prepoznavali, nismo vidjeli te kokarde na čelima ljudi. Nekada davno, 1974, napisao sam u knjizi jednu pjesmicu Radovanu Karadžiću. Imao sam potrebu da jednu svoju posthumnu knjigu objavim za života, a ne da mi je poslije nekakvi sakupljači prave. Bilo je to jedno pismo Radovanu u kome se kaže "zar je zvijezda besmisla jedina zvijezda koja na ovom nebu plamti, pa u ovom vijeku je Hitler oboren"… Stanko Cerović je iz toga izveo nekakvu moju proročansku ulogu, objavio esej o tome kako su sve pjesme tu idilične, prijateljske, a u toj je jedino rasprava o onome što je sljedovalo. Ne, nije to bilo proročanstvo, ali pjesnik po prirodi ima nečeg profetskog. Odavno naslućujem; danas me mnogi ljudi sretnu na ulici pa me za pjesmu iz 1960. godine pitaju, kad si ovo napisao, kao da je jučer. Nešto se naslućivalo. Živjeli smo u epohi u kojoj se dogodilo toliko zlo, mrak koji niko od nas u takvoj žestini nije mogao predvidjeti. Može se kazati da sam te sile destrukcije naslućivao osluškujući muziku koju je moje dijete slušalo. Kad je Janis Joplin počela da dominira, osluškivao sam iz kćerkine sobe te neartikulisane krike, tu žestinu. Vidio sam da se nešto događa u vasioni, i onda su odjednom iz filma izbačeni melodrama i dijalozi. Kad uključite tv, čuješ samo pucnjavu ili krikove ili uzdahe na krevetu, i bilo mi je jasno da je civilizacija izabrala neki pogrešan put. Već 20 ili 30 godina nikako da se pojavi neki velikan, neki, iako ne plediram ni za jednu naciju, Roosevelt, pa da on, recimo to tako, vlada svijetom, a ne Bush. Neka bude neko ko skretnicu može povući na pravi kolosijek. Nedostaje orijentirnih ljudi, i njih fali u svakoj sredini. Kad su naši ljudi ovdje napadali Vojislava Koštunicu jer prilikom posjete Sarajevu nije pao na koljena, ja sam se iznenadio. Naš svijet od Koštunice traži da bude Willy Brandt. Reagovao sam u Oslobođenju i napisao da ne bih primio taj njegov pad na koljena. On da mi se izvini? Osim toga, to je uvreda za Brandta, za njega znamo kakva je figura. Fali više takvih ljudi u svakom narodu. Ovo je jedno neodgovorno doba, gledajte: Berlusconi u suštini radi na rušenju Italije a biraju ga za šefa države, eto u takvom mi svijetu živimo.
DANI: Zar stvarno mislite da je svijet nekada bio bolji?
SARAJLIĆ: Bio je znatno bolji i humaniji. Puno mi hvale ovaj internet, a ja preko njega ne mogu biti siguran ni jesam li dobio ovu nagradu. Bolje mi je da pitam mog Sinana Gudževića, njemu i njegovom pismu više vjerujem.
Objavljeno u BH Danima, 23. novembar 2001Strijeljan 1999.
Razgovarao: Zlatko Dizdarević
Izeta Sarajlica ili vole ili ne vole. Njegova poezija lijepi se za duse konvencionalnih romantika, drugi je smatraju pateticnom posvetom onim krajevima ljudskosti koji destilirani Sarajlicevim rjecnikom uopce i ne postoje. No, nakon svih uspjeha i neuspjeha, zvjezdanih kritika i bacanja u prasinu, Izet Sarajlic u razgovoru sa nasim suradnikom pravi hommage svome socijalistickom vremenu, i sa razocarenjem i dozom rezignacije saopcava sud o nadolazecem vijeku lisenom vrijednosti: to me ne zanima
DANI: Gospodine Sarajlicu, citavog zivota bili ste na neki nacin u sukobu sa drzavom i vlastima. Sada ste, evo, docekali da Vam zvanicnici na "drzavnom nivou" obiljezavaju sedamdeseti rodjendan, da Vas hvale i cestitaju. Kako dozivljavate sve to, kako se osjecate i sta mislite, zasto to odjednom?
SARAJLIC: Mislim da je to bilo iznudjeno slavljenistvo, posto su prethodno to priredili Slovenci koji imaju neko nostalgicno osjecanje prema necemu sto je bio nas zajednicki zivot. Nije bilo druge. Prethodno je u Akademiji bilo ono Tunjino, pa se nekako moralo, i ovo moje, na jedan nacin. Tako ja to smatram iznudjenim, a odsustvo bilo koga od zvanicnika na toj akademiji - sto mene raduje - takodjer govori o tome da nisam usvojen.
DANI: Da li Vas je to na bilo koji nacin dirnulo, to sto ih nije bilo?
SARAJLIC: Naprotiv. Mene ne zanima usvojenost, moj svijet je bio onaj svijet prije, svijet socijalisticke ideje. Drugo je kakav je taj moj socijalizam bio. Ja uvijek kazem da moj socijalizam nije izasao ni iz Kardeljevih pa cak ni iz Lenjinovih govora, ni iz Karla Marxa, od koga sam procitao samo Komunisticki manifest.Mozda jos od Engelsa jednu glavu Anti-Dühringa. Moj socijalizam, ta vizija, ta ideja, izasao je iz metka koji je prosao kroz Esino srce. Eso je moj brat, maturant trebinjske gimnazije, strijeljan u 18. godini. Sav moj problem je bio nedevalvirati uspomenu na Esu, ne ponistiti njegovu smrt, bilo cime ne dovesti u pitanje taj njegov mladi zivot zavrsen u 18. godini.
DANI: Hanifa Kapidzic kaze nedavno u Izrazu da ste uvijek bili neka vrsta disidenta. Slazete li se?
SARAJLIC: Nisam, ja sam jednostavno slijedio neku svoju misao, nisam volio nikada da zivim po diktatu drugih. Jednom je u porodici pala i ova recenica, ne znam ko ju je izgovorio, ili ja ili moja zena: "Ja bih i medju boljsevicima bio menjsevik." To se meni jako svidjelo i ja je pripisujem sada njoj jer se ona uz mene nacitala dosta ruskih romana, koje je, inace, u mladosti svojoj odbijala. Dakle, mislim da je sve ovo bilo iznudjeno jer je Drago Mirosic i prije Akademije napravio taj prijem, nakon moja dva-tri dana u Sloveniji, koja su mi cak vratila neko uvjerenje da covjek nije uzalud zivio, da je kroz tih pedeset godina, pisuci i ne baveci se nicim drugim, nekako formulisao svoj svijet i, ako to nije neskromno, ucvrstio se u toj oblasti koju je nekako znao da ispuni u literaturi.
DANI: Zar nije malo paradoksalna cinjenica da povodom Vaseg rodjendana, ili bilo kojim slicnim povodom, evo slovenska ambasada i slovenski ambasador naprave taj mali, divni prijem, koji je, u sustini, bio veliki po namjerama, atmosferi pa i ljudima koji su se tamo okupili, a da, sa druge strane, onome ili onima koji zvanicno predstavljaju ovu sredinu tako nesto ne pada na pamet. Sta je to?
SARAJLIC: Nije nista. To je upravo ono neprekidno negiranje, neprekidna podmetanja, pritisci tokom citavog mog knjizevnog zivota koji su od mene i stvorili ovo. Znas, Solzenjicin bez gulaga ne bi ni postojao, Ana Ahmatova bez Zdanova bila bi pola Ahmatove, Nazim Hikmet da je grickao sjemenke na Galata mostu umjesto da se bavio onim cime se bavio, ne bi nikada dospio do Nazima Hikmeta. Ja sam prosao neuporedivo bolje, nisu me tukli, samo su me osporavali i napadali, a sada, kada je zivot prosao, cini mi se da je sve bilo u funkciji jacanja nekakvog njihovog, sopstvenog polozaja.
DANI: Tako ipak nije bilo sa mnogim drugim, ovdasnjim pjesnicima.
SARAJLIC: Tacno, ja sam za razliku od mnogih sarajevskih pjesnika uvijek morao da se borim za sebe, a to je automatski znacilo da se borim protiv klisea, protiv opste stihije, protiv opsteg kolektivistickog shvatanja stvari. Cini mi se, na kraju, da nisu pobijedili moji kriticari vec da sam - kada se sve sabere - na jedan nacin mozda ja taj pobjednik. Paradoksalno je ali, svasta sam nesta gubio u zivotu. Recimo, danas se mnogi busaju kako su u socijalizmu bili lisavani mogucnosti da ispolje sebe. Lazu! Nisu htjeli da se bore jer su sluzili svojoj karijeri, a ne svom ubjedjenju, svojoj viziji svijeta. Jeftusenko je jednom rekao: "Ja karijeru pravim na taj nacin sto je ne pravim." To sam za sva vremena prisvojio - posto smo i prijatelji - kao nekakav svoj uzor, svoj cilj. Praviti karijeru na taj nacin sto je neces praviti. Ja nikad, za razliku od mnogih pjesnika, nisam mistificirao poeziju. Za mene je to bila nekakva zivotna opredjeljenost, moje prokletstvo, moja licna stvar. A sve te faze u zivotu prosao sam zahvaljujuci kucnom pragu koji mi je, zaista, bio svetinja. Zahvaljujuci jednoj bozanstvenoj atmosferi koja je vladala u kuci, uspio sam sebe da sacuvam cak i od nekakvih uzvracanja na te udarce.
DANI: Kako ste, zapravo, uzvracali na udarce? Tesko se sjetiti neke Vase polemike minulih godina, za razliku od mnogih drugih koji su napadani ili su napadali.
SARAJLIC: Tacno je, rijetko sam kada polemisao sa kriticarima. Umjesto toga, ja bih sjeo i napisao pjesmu. Povodom ovih ili onih insinuacija, ja bih, recimo, napisao: Nista, drugarice Sarajlic, sta bi da si se udala za Hajnea, sad bismo po ovom pljusku morali u Francusku… Tako sam tog dana, ili te sedmice, ili te godine, rijesio problem ovoga ili onoga koji me etiketirao ovako ili onako. Ima jedna pjesma, zove se Boravak u Istambulu, koja je kod glumaca svih nasih pozorista u bivsoj Jugoslaviji bila dosta poznata, cesto sam je cuo u ponocnim satima u kafanama, i ona, mislim, govori najbolje o svim tim nasim odnosima, pa i o odnosu drzava i pisac u jednom sistemu kakav je bio a od koga se ovaj sad, u nekim ruznim elementima, uopste ne razlikuje. Pjesma kaze: Postoji nekoliko verzija o mom boravku u Istambulu./ Po jednoj, radilo se o putovanju sumnjive politicke prirode./ U drugoj verziji govorilo se o nekakvom mom/ sentimentalnom romanu na Bosforu./ U trecoj verziji pominjala se cak i nekakva trgovina drogom./ To, sto ja nikad nisam bio u Istambulu,/ to naravno nikog nije ni zanimalo. Dakle, vazno je samo nesto prikaciti covjeku koji je, mozda, malo nadrastao sredinu - ne tvrdim to za sebe, vec govorim u opstim kategorijama - dakle nesto za svaki slucaj sto moze zatrebati sutra u nekom licnom obracunu. To je normalna biografija jednog pisca. Nesrecan je pisac koji ima samo one koji mu kade.
DANI: U onim nekim ranijim generacijama svako iole pristojan nabrojao bi barem desetak pjesnika cije smo pjesme poznavali, spominjali ili recitovali. Svi smo znali i tvoju "malu, veliku moju", voljeli smo Lorcu, odrastali sa Jesenjinom, znali Popu i udvarali se sa "slusaj ti, cudo, znamo se…". Pjesama i pjesnika danas kao da vise nema. Niko nikome vise ne recituje. Sta se to desilo sa nama i sa svijetom?
SARAJLIC: Tako je sigurno. U doba moje mladosti nisi mogao osvojiti djevojku bez poznavanja neke pjesme, bila to Simiceva, Hikmetova, Majakovskog, Jesenjina, bilo cija. Po nasim parkovima, po Vilsonovom, pljustali su stihovi. Ja sam, cini mi se, cak rekao u jednoj pjesmi da je tada na Vilsonovom dvoje ljudi vise znalo Shakespearea nego danas citave skole. To danas, to nije tek tako, to je nesto opste. Mislim da je civilizacija od prije dvadesetak godina, znaci ne od prosle subote, krenula nekim cudnim, nemogucim putem. Niko da se nadje pa da skretnicu okrene u nekom drugom pravcu. Vidis, kao i svi obicni ljudi uzmem da rjesavam ukrstene rijeci kada ne znam sta cu sa sobom. Nekada je, sjecas se, stajalo: ime francuskog pisca, autora Zerminala, Zemlje, Sloma, Nane… i ti stavis dolje - Zola. Sada rjesavam ukrstenicu i kaze: ime poznatog italijanskog fudbalera, igra u engleskoj premijer ligi. I ti napises - Zola. Sta to znaci, znaci da se totalno izmijenio odnos prema duhovnoj sferi. Tu su mnogo krivi i sami umjetnici, muzika, film pogotovo. Ja svaku noc neprekidno prevrcem po tim bezbrojnim kanalima ne bi li ub'o nesto sto ce me uvjeriti da jos uvijek postoji negdje makar neki djelic one moje civilizacije ili mog svijeta. Sve je to otislo negdje gdje ja ne vidim nikakvog izlaza. Danas je, siguran sam, u Americi znacajnija Monica Lewinsky, koja je objavila nekakve svoje uspomene na skandal u Bijeloj kuci, nego Arthur Miller. Sjecam se pozorisnih predstava od prije cetrdeset-pedeset godina. To su bile svecanosti. Na ovim nasim premijerama, na ovim sarajevskim zimama, bjeze sa prvih cinova. Dodju nekakvi gulanferi iz svijeta koji su toboze iznova procitali Shakespearea pa sad, boze moj, "tragaju za novim smislom"… I uopste, jedan je totalni haos. Ja nemam nista protiv da Rivaldo, Ronaldo zarade milione, a da ja zavrsim svoj zivot bez hiljadu maraka na stednoj knjizici, ja usvajam to, ali milijarde padaju na nesto sto ne vidim da je opravdano. Milioni djece istovremeno skoncavaju sa muhama na glavicama bez jedne jedine kasike neke kase kojom bi prezivjeli. Evo, uostalom, pogledajte ovo kod nas. Toliko tih stranaca, a sta su, de facto, ucinili?
DANI: Jeste, ali kada im to kazes, oni odgovaraju: "Zao nam je, ali to je globalni problem…"
SARAJLIC: Dragi moj Zlatko, devetog maja 1945. godine bio je mir. Pet je godina otkako je potpisan Dayton. Koliko je vremena proslo, a nista nemamo sem novih tablica. Niti ja mogu da odem vozom, ne do Zagreba, vec ni do Konjica, niti mogu da uradim bilo sta suvislo i isplanirano. Danas je utorak, a ja ne znam sta me ceka u moju srijedu. A toliki se novci bacaju, toliko toboznje pedagogije, tolika potreba da i mene i moj narod poduce u necem sto se zove demokratija. Davno sam ja to imao. Ovo sto sada imam i oni su mi, zajedno sa ovim nasim divljastvom, uradili. Ja bih volio vidjeti jednog stranca kad se kaze Grude, da pomisli na Antuna Branka Simica. Jel'de, niko ne misli na njega, svako misli na bendere i bobane i sta ja znam. Sve je to nekako tako.
DANI: Cini li Vam se da se iko ziv danas bori protiv ovoga?
SARAJLIC: Naravno da ne bori. Danasnjim vlastodrscima sjajno odgovara sto primitivniji narod i sto provincijalnije okruzenje. Mi smo naselili nase gradove ljudima koji ocigledno nemaju nikakvog interesa za bilo sta sem za nekakav licni, mali prosperitetic, naravno, iskljucivo u materijalnom pogledu. Totalna je provincijalizacija na djelu. Ali i u vezi sa tim moram nesto reci. Dani su prije neki dan objavili intervju sa Predragom Fincijem. Procitao sam taj intervju jer se sjecam, ne tako dobro, ali se sjecam, nekih dosta dobrih Fincijevih istupa prije rata. Medjutim, on je ipak otisao, jel'de, '93. i nema on pravo da govori o provincijalizaciji ovoga grada jer je i on svojim odlaskom doprinio toj provincijalizaciji. Ja imam pravo da govorim jer sam tu bio i sa drugima se borio da se zadrzi nekadasnje duhovno stanje.
DANI: Mislite sa ljudima koji kroje kulturu poput Ibre Spahica?
SARAJLIC: Ne mislim na njega. On je igrao neku ulogu, ali, sve u svemu, mislim da je on dosta uspjesno saradjivao sa ovom logikom provincijalizacije. Vjecito tamburanje na nekim pozornicama, na Bascarsiji, na zicama jedne te iste igre. Ta Sarajevska zima, zapravo, nikada, ni prije rata, nije bila posebno omiljena medju mislecim ljudima u gradu, jer se uvijek dogodila neka, rekao bih, "talasika" iz svijeta. Mi smo u Sarajevu jako cijenili dvije manifestacije koje uopste ne funkcionisu kao nekad, iako se formalno i dalje odvijaju, ali se i tu upetljala ova nasa provincijalna svijest. To su bili Sarajevski dani poezije, koji su okupljali elitu svjetske poezije, i bio je MESS, pozorisni festival malih i eksperimentalnih scena, jer su dolazile zaista glumcine. Kad ti dodje Zoran Radmilovic, kad ti dodje Rade Serbedzija, Fabijan Sovagovic, ti imas dane da razmisljas o umjetnosti.
DANI: Danasnji drzavni i partijski "kulturnjaci" kao sto je izvjesni Timur Numic, kao sto je izvjesna Esma Hadzagic ili slicni, mogu, ipak, da Vam nabroje razne glamurozne kulturne manifestacije kao sto su "Zima", pa "Bascarsija", pa sve ono povodom "Ajvatovice", pa spektakularna Hasanaginica, pa ono sa "najmilijim" i "najdrazim" itd. To sa strane izgleda respektabilno?
SARAJLIC: Jeste, ali sve skupa pod okriljem drugorazrednih ljudi. Pa vidite, Sarajevo je nedavno dozivjelo dvije bozanstvene izlozbe koje nisu cak ni registrovane kako treba. Izlozba Ljube Laha, i pokojnog Marija Mikulica. To su bili dogadjaji za svijet, jer su to slikarcine. A koliko slikarcica ima cetrnaestu ili petnaestu izlozbu? Ta laka proizvodnja laznih velicina po istom je sistemu po kojem se unapredjuju kaplari u generale, unapredjuju vrlo problematicni ljudi. Ko je nekad sticao pravo na memoare, Zukov kad osvoji Berlin, Eisenhower, Alexander i oni sto su se iskrcali na Siciliji, u Normandiji ili nesto tako uradili, oni steknu pravo na nekakve memoare. Kod nas Alagic pise memoare, i slicni. Jednom sam to rekao pa su me zvali telefonima, a, evo, vidimo kako se sada taj Alagic "proslavio" i u ovom drugom izdanju. A tako je gdje god dirnes, opste urusavanje. Ja sam, recimo, citavog svog zivota navijao za "Sarajevo", od "Torpeda" pa sve, evo, dok nije postalo pitanje hoce li "Sarajevo" izvuci nerijesen rezultat sa "Brotnjom". Sada, slusajuci jednog Misu Smajlovica u intervjuu negdje na televiziji, ti vidis ljudskost, ljudsku dobrotu i toplinu. Slusajuci Ivicu Osima, koga mi svi u Sarajevu volimo bez obzira za koga navijamo, ja sam odjednom ustanovio da ja, zapravo, navijam za "Zelju", jednostavno za to sto su se i u taj fudbal i u kulture i na sve strane uvukli raznorazni timuri, ljudi kojima, najblaze receno, tu nije mjesto. Ja nisam zato da se ljudi unistavaju i eliminisu, ali neka se drze onoga sto znaju. Mi zivimo u vlasti ljudi koji uopste ne znaju sta, zapravo, hoce i koji su mali, aparatcici. Ali kad govorimo uopste o aparatcicima i politicarima u kulturi, hocu da kazem da nisu oni bili najgori u cijelom tom poslu, nisu oni toliko provodili svu tu politiku koliko su to radili mali umjetnici, mali pisci. Tako je bilo i prije, a isto je i danas tako.
DANI: Sta je sa velikim umjetnicima, velikim piscima?
SARAJLIC: Oni ipak nisu u sukobu. Mislim, medjutim, da u Sarajevu ima vrlo, vrlo malo pisaca iako je svaki dan promocija neke knjige. Kad se sve u svemu sabere, imas Sidrana, imas Marka Vesovica, s tim sto je Marko, kao onako strastan covjek, previse prihvatio taj kriticki izazov vremena i epohe, pa je zanemario ovu svoju dimenziju. On je bozanstven polemicar, ali mislim da ne treba Marko da polemise sa anonimusima koji upravo ceznu da budu meta takvih ostrih pera. Kad vidis, sve u svemu, ima jos poneki, ali je vrlo malo novih pisaca poput onog Uzunovica pjesnika, drugo je sve nasilu, nametnuto. A iza mnogih, ustvari, stoji stranka koja gura, koja namece, koja arbitrira. Vidi, ja sam u "Svjetlosti" objavio barem desetak knjiga prije rata. Evo, deset godina mene nikad niko nije pozvao iz "Svjetlosti" da me pita imas li kakvu knjigu. Nije me nikad pozvalo da me pita kako sam i treba li sta do prije neki dan moje bivse preduzece "Veselin Maslesa", koje se vise tako i ne zove jer je i to postalo nepopularno. Ukinuli su ulicu Ognjena Price, umnog covjeka i filozofa koji je strijeljan od fasista, a dali su ulicu Azizi Sacirbegovic. Ko je ona? Eto, i to govori koliko tonemo i koliko prihvatamo taj pad. Nemam ja nista protiv nje, nek' blista njeno poprsje i poprsje njenih od ordenja i znacki, mene to ne zanima, ali zasto da ona dobije ulicu u gradu, a Ognjenu Prici da se ukine ulica? Ja sad ne mogu da kazem da mi je zena stanovala u ulici Ognjena Price, nego u bivsoj ulici Ognjena Price. Znaci, i ja sam bivsi. Sve su to dodaci iste price kojoj ne vidim kraja sa ovim sto danas imamo, sa ovakvom nadmenoscu koju ispoljavaju ljudi koji ne zavredjuju nasu paznju. A ti pitas zasto djeca ne recituju po parkovima. Ne, oni jedan drugog pitaju "je si li cuo sta je Jelavic ili sta je Bicakcic". Svajcarci nemaju pojma ni ko im je predsjednik drzave, a kamoli ministar spoljnih poslova, a ja svaki dan moram da procitam ili cujem po sto puta da je Alija rekao ovo ili nije rekao ono, da je Prlic kazao to i to, da je Genjac izjavio da nije on tamo nesto onu kucu na Vlasicu - bas me briga je li ili nije, ko je on. Daj mi moju Bosnu i Hercegovinu kakvu sam imao, kakvu sam sanjao, kakvu volim, kakvu zelim. Sve je to jedna prica.
DANI: Vidim, tesko se savladavate dok sve ovo govorite. Povisili ste ton. Ocigledno se puno jeda nakupilo u Vama.
SARAJLIC: Slusaj, ja sam u ovom ratu izgubio toliko da imam pravo na jos zescu kritiku. U ratu sam izgubio dvije sestre, od posljedica rata zenu, izgubio sam sve svoje prijatelje, ja vise nemam s kim da slavim ni Novu godinu, a oni mogu da rade sta im padne na pamet. Ja imam pravo na tu kritiku jer su oni, svi skupa, upropastili moj zivot. Mislio sam da cu u sedamdesetoj godini, konacno oslobodjen od raznih pucnjava, od raznih andjelka vuletica, nevuletica, lubardi i lubardica, moci zivjeti normalno, sjest' u avion pa otic', sa svojih pedesetak knjiga, ovdje i ondje, na Lago Maggiore, u Pariz, u London. A sta imam? Ja zivotarim, ja posudjujem pare. Imam dvadeset ili trideset knjiga u inostranstvu, a posudjujem od Vlatka Doloceka dvjesta maraka, da imam u dzepu kad me pozovu na put jer se osjecam nesigurno kao Sarajlija, kao Bosanac i mislim da moram imati u dzepu tih dvjesta maraka jer moze neko da me odvede i da me pita ko si ti, sta si ti, pa da barem to imam, ne znam zasto, ali, eto, da imam. Zar to nije sramotno? Sve je ponizavajuce. Danas, recimo, u Sarajevo dolaze ljudi koji vrlo brzo rjesavaju povratak stana. Ja sam cetrdeset godina zivio u ovom stanu u kome sada pricamo, a morao sam sest mjeseci da dokazujem da je to moj stan, posto je bio granatiran, pa su mi Svajcarci dali nesto para, Svedjani malo materijala i tako mi pomogli da se nesto skucka i sredi kako bi se u njemu moglo opet zivjeti. Onda sam iz neke gradjanske pristojnosti, kao normalan i lojalan gradjanin, smatrao da treba da prijavim stambenom preduzecu da sam se, eto, vratio u taj stan da bih opet poceo da placam dazbine. E, morate dokazati da je to vas stan. Sest mjeseci mi je bilo, sutra soba 27, pa prekosutra prvi sprat, druga soba, pa onda u petak, pa u petak dzuma, navodno ih nema i tako iz dana u dan. Takve probleme, naravno, nisu imali neki drugi.
DANI: Nedzadu Ibrisimovicu, vjerovatno, nisu trazili da dokazuje ciji je stan kada se useljavao u - tudji.
SARAJLIC: Ja sam srecan sto imam ove probleme, a nisam nesretan sto ih on nema. Pasternak ima jedan stih koji smo mi u kuci jako voljeli: Svako vrijeme ima svoje miljenike, meni se cini da mi nismo od njih… No, nismo o tome govorili. Druga je stvar u pitanju. Neka ima ko koliko hoce i moze, tri sobe, pet soba, tri auta. Ja sam imao, sada nemam nista. A vidim, bogami, ovdje u komsiluku, ovaj novi komsiluk, svi se vozikaju, i nek' se vozikaju, nek' imaju. Ovo je njihov svijet. Moj je svijet bio drugi, ja sam izasao iz onog svijeta i svi danas kazu - bio je tvoj. I jest bio moj, jer su u njemu zivjeli svi moji. To je posljednji sistem koji prihvatam jer sam zivio u njemu, borio se protiv njega, mislio u njemu, pisao sve u njemu, to je moja epoha. Ja danas ne pisem dvijehiljadita godina. Meni je to ponizavajuce. Ja pisem 1999 plus jedan. Dogodine, ako budem ziv, pisat cu 1999 plus dva. Jednostavno mi se ne zivi u ovako nemilosrdno skorojevicskom svijetu. Ja danas ne zivim, ja danas prezivljavam.
DANI: Na kraju: nosite li u sebi neki stih koji mozete oznaciti kao nesto sto je najblize opisu Vaseg zivota, Vasih pogleda na taj zivot i svijet u kojem ste zivjeli.
SARAJLIC: Danas, kada razmisljam o svom zivotu, najcesce se vratim jednom stihu koji mi je nesto posebno drag. Kaze ovako, taj sasvim bezazlen stih: Bolje jedno vece provesti s prijateljima nego cak da napises Hamleta za pisacim stolom.
Objavljeno u magazinu BH Dani, 16. juni 2000.
Nowi sąsiedzi (Novi susjedi)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Nikt z mieszkańców cmentarza nie może być szczęśliwy, jeżeli jego najbliższą sąsiadką jest jednoroczna dziewczynka. A najbliższa nowa sąsiadka Mikicy, Tara M. Djordjević, urodziła się i zmarła w tym samym 1994 roku. Jeśli tu jest czyjekolwiek miejsce, to na pewno nie jej. Miałaby teraz pięć lat. Mama by jej czytała Kozę i siedem koźlątek...
Czworo Tatareviciów spoczywających na lewo od grobu Mikicy rozerwała bomba, gdy jedli obiad. Wyrwę w ścianie ich domu obok kina "Tesla" dawno zamurowano, ale w oczach sarajewian, którzy przeżyli wojnę, ta wyrwa zawsze tu będzie.
Igor Rehar, w wieku Raymonda Radigueta, być może dopiero w schronie, przy świecy, zaczął czytać Diabła wcielonego. Matka Igora, podobnie jak ja do Mikicy, przychodzi tu codziennie. Stąd się dowiedziałem, że zginął w głośnej masakrze na targu Markale.
Parę rzędów wyżej leży Damjan Ramić, syn malarza Affana Ramicia. Mając dwadzieścia jeden lat poległ w bitwie o Azicie. Jego córka ma teraz tyle samo lat, co śmierć ojca. Przy Affanie słowem nie można wspomnieć o Aziciach.
Tonka Aniczić (1899-1992) przynajmniej się nażyła. Czy musiała doczekać tej wojny?
Osvaldo Moreno umarł kilka miesięcy wcześniej niż Mikica. Dziś, pod śniegiem, było mi bardzo żal tego Włocha ożenionego z Bośniaczką.
Najbliższym nowym sąsiadem Mikicy jest także Ladislav Lenard. Za jaką wielką Serbię i wielką Chorwację musiał w Sarajewie, w 1992 roku, zginąć Czech?
Fata Maslić to jedyna sąsiadka, która była nią również w minionym życiu. Danilo jej także przynosił emeryturę.
Miko, syn Faty, do naszej przeprowadzki na Marindvor niby gołąb pocztowy doręczał Razie nasze, a nam - jej listy. Czasami razem z listem, który zawsze mógł być ostatni, przynosił dla Vladimira parę marchewek ze swego wojennego ogródka. Nierzadko też wyciągał z torby znalezioną gdzieś po drodze deszczułkę, na której można by ugotować kawę, gdybyśmy ją mieli. Jego pojawienia się nazajutrz wyczekiwaliśmy zawsze w napięciu. Czy po drodze do domu ominął go odłamek granatu?
Każdy z nas miał "swój" odłamek granatu.
Nadję trafił on koło siedziby prezydenta. Borę w bramie. Igora Rehara na Markalach. Silviję Rizvanbegović w karetce pogotowia. Syna reżysera Gojka Szipovaca w drodze do domu. A Mikę, no proszę - ominął.
Mikica jednak raz po raz wzdrygała się we śnie. Nazajutrz, ujrzawszy Mikę w drzwiach ogolonego i uśmiechniętego, długo ściskała go i całowała. Teraz ściska go jego Diana, ale w Australii. Diana, nauczycielka matematyki, wraz z dwoma synami przez dwa lata czekała na niego w Monachium, myjąc niemieckie klozety. Gdyby nie śmierć Faty, może by się nie doczekała. A może Fata uciekła na tamten świat, aby uwolnić Mikę od synowskich obowiązków?
Opodal spoczywają Mila i Ivica Bodnaruk. Starzy przyjaciele Razy i nasi, mieli szczęście zginąć razem, przed drzwiami do domu.
Jedną z nowych sąsiadek Mikicy była do niedawna Milica (czy Branka) Bokonjić. Parę miesięcy temu jej szczątki ekshumowano i jak słychać, przewieziono do Belgradu.
W ciągu siedemdziesięciu lat życia w Sarajewie Branka (czy Milica) musiała chociaż raz zatańczyć walca z muzułmaninem, chociaż od jednego katolika pożyczyć skrypt z anatomii lub z teorii prawa, w towarzystwie pewnego Żyda choć raz powitać Nowy Rok. Ktoś z rodziny chyba nie mógł pogodzić się z myślą, że to jej multietniczne życie będzie trwało także i po śmierci.
Miejsce, w którym spoczywała, jest teraz puste. Pięknie by było, gdybym mógł tu zasadzić brzozę. Mikica w jakiejś rosyjskiej powieści znalazła słowa, których potem często używała w listach: "Kocham cię do brzózki", czyli do grobu.
Brzózka bardzo by się nam przydała, kiedy będziemy tu spoczywać razem.
Nikt z mieszkańców cmentarza nie może być szczęśliwy, jeżeli jego najbliższą sąsiadką jest jednoroczna dziewczynka. A najbliższa nowa sąsiadka Mikicy, Tara M. Djordjević, urodziła się i zmarła w tym samym 1994 roku. Jeśli tu jest czyjekolwiek miejsce, to na pewno nie jej. Miałaby teraz pięć lat. Mama by jej czytała Kozę i siedem koźlątek...
Czworo Tatareviciów spoczywających na lewo od grobu Mikicy rozerwała bomba, gdy jedli obiad. Wyrwę w ścianie ich domu obok kina "Tesla" dawno zamurowano, ale w oczach sarajewian, którzy przeżyli wojnę, ta wyrwa zawsze tu będzie.
Igor Rehar, w wieku Raymonda Radigueta, być może dopiero w schronie, przy świecy, zaczął czytać Diabła wcielonego. Matka Igora, podobnie jak ja do Mikicy, przychodzi tu codziennie. Stąd się dowiedziałem, że zginął w głośnej masakrze na targu Markale.
Parę rzędów wyżej leży Damjan Ramić, syn malarza Affana Ramicia. Mając dwadzieścia jeden lat poległ w bitwie o Azicie. Jego córka ma teraz tyle samo lat, co śmierć ojca. Przy Affanie słowem nie można wspomnieć o Aziciach.
Tonka Aniczić (1899-1992) przynajmniej się nażyła. Czy musiała doczekać tej wojny?
Osvaldo Moreno umarł kilka miesięcy wcześniej niż Mikica. Dziś, pod śniegiem, było mi bardzo żal tego Włocha ożenionego z Bośniaczką.
Najbliższym nowym sąsiadem Mikicy jest także Ladislav Lenard. Za jaką wielką Serbię i wielką Chorwację musiał w Sarajewie, w 1992 roku, zginąć Czech?
Fata Maslić to jedyna sąsiadka, która była nią również w minionym życiu. Danilo jej także przynosił emeryturę.
Miko, syn Faty, do naszej przeprowadzki na Marindvor niby gołąb pocztowy doręczał Razie nasze, a nam - jej listy. Czasami razem z listem, który zawsze mógł być ostatni, przynosił dla Vladimira parę marchewek ze swego wojennego ogródka. Nierzadko też wyciągał z torby znalezioną gdzieś po drodze deszczułkę, na której można by ugotować kawę, gdybyśmy ją mieli. Jego pojawienia się nazajutrz wyczekiwaliśmy zawsze w napięciu. Czy po drodze do domu ominął go odłamek granatu?
Każdy z nas miał "swój" odłamek granatu.
Nadję trafił on koło siedziby prezydenta. Borę w bramie. Igora Rehara na Markalach. Silviję Rizvanbegović w karetce pogotowia. Syna reżysera Gojka Szipovaca w drodze do domu. A Mikę, no proszę - ominął.
Mikica jednak raz po raz wzdrygała się we śnie. Nazajutrz, ujrzawszy Mikę w drzwiach ogolonego i uśmiechniętego, długo ściskała go i całowała. Teraz ściska go jego Diana, ale w Australii. Diana, nauczycielka matematyki, wraz z dwoma synami przez dwa lata czekała na niego w Monachium, myjąc niemieckie klozety. Gdyby nie śmierć Faty, może by się nie doczekała. A może Fata uciekła na tamten świat, aby uwolnić Mikę od synowskich obowiązków?
Opodal spoczywają Mila i Ivica Bodnaruk. Starzy przyjaciele Razy i nasi, mieli szczęście zginąć razem, przed drzwiami do domu.
Jedną z nowych sąsiadek Mikicy była do niedawna Milica (czy Branka) Bokonjić. Parę miesięcy temu jej szczątki ekshumowano i jak słychać, przewieziono do Belgradu.
W ciągu siedemdziesięciu lat życia w Sarajewie Branka (czy Milica) musiała chociaż raz zatańczyć walca z muzułmaninem, chociaż od jednego katolika pożyczyć skrypt z anatomii lub z teorii prawa, w towarzystwie pewnego Żyda choć raz powitać Nowy Rok. Ktoś z rodziny chyba nie mógł pogodzić się z myślą, że to jej multietniczne życie będzie trwało także i po śmierci.
Miejsce, w którym spoczywała, jest teraz puste. Pięknie by było, gdybym mógł tu zasadzić brzozę. Mikica w jakiejś rosyjskiej powieści znalazła słowa, których potem często używała w listach: "Kocham cię do brzózki", czyli do grobu.
Brzózka bardzo by się nam przydała, kiedy będziemy tu spoczywać razem.
Życie jest piękne (Zivot je divna stvar)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Owszem, Nazimie, życie jest piękne, gdy ma się swoją Anuszkę i gdy idei, której się poświęciłeś, nie zdążyli skompromitować jej wyznawcy.
Owszem, piękne, dopóki "Aurora", zakotwiczona przed Akademią Nachimowa, nie musi wstydzić się zbrodni popełnionych w jej imieniu.
Życie zapewne bywa piękne i dla tych, którzy nie mają Anuszki ani żadnych obowiązków i zajęci wyłącznie sobą, nigdy nie marzyli o lepszym świecie. Czy takie życie można w ogóle nazwać życiem, to inna sprawa.
Ale co z tymi, którzy zostali bez swojej Anuszki i nie są pewni, czy światu są jeszcze potrzebne ich marzenia?
Nazim Hikmet był w innych moich książkach, niech będzie również w tej...
Ty nie wiesz, Nazimie, że w dniu, w którym skosił cię zawał, byłem w Pieriediełkinie, u twego sąsiada, Stiepana Piotrowicza Szczipaczowa.
Ale nie wiesz także tego, jak zazdrościłeś Mikicy, gdy wracała z podróży służbowych ze Stambułu. Jak - moimi oczyma - wpatrywałeś się w jej walizkę z nalepką stambulskiego hotelu. Ach, gdybyż ta nalepka mogła w jakiś sposób dostać się tobie! Oddałbyś za nią pół Moskwy i dwa Rostowy nad Donem.
Skądinąd nas też, podobnie jak ciebie z Anuszką, gdy po jakimś seansie filmowym usiedliśmy na ławce w Wielkim Parku, żeby zapalić papierosa, milicjant, któremu wydaliśmy się podejrzani, chciał zabrać nas na komisariat. Chyba i mnie coś wtedy odbiło, bo w odpowiedzi palnąłem, że podejrzani siedzą nie w parku, ale w Komitecie Centralnym.
Milicjantowi, o dziwo, się to spodobało i nawet zapalił z nami papierosa. Szkoda. Gdyby nas był zabrał na komisariat, ja też mógłbym się chwalić, że za komuny siedziałem.
Owszem, Nazimie, życie jest piękne, gdy ma się swoją Anuszkę i gdy idei, której się poświęciłeś, nie zdążyli skompromitować jej wyznawcy.
Owszem, piękne, dopóki "Aurora", zakotwiczona przed Akademią Nachimowa, nie musi wstydzić się zbrodni popełnionych w jej imieniu.
Życie zapewne bywa piękne i dla tych, którzy nie mają Anuszki ani żadnych obowiązków i zajęci wyłącznie sobą, nigdy nie marzyli o lepszym świecie. Czy takie życie można w ogóle nazwać życiem, to inna sprawa.
Ale co z tymi, którzy zostali bez swojej Anuszki i nie są pewni, czy światu są jeszcze potrzebne ich marzenia?
Nazim Hikmet był w innych moich książkach, niech będzie również w tej...
Ty nie wiesz, Nazimie, że w dniu, w którym skosił cię zawał, byłem w Pieriediełkinie, u twego sąsiada, Stiepana Piotrowicza Szczipaczowa.
Ale nie wiesz także tego, jak zazdrościłeś Mikicy, gdy wracała z podróży służbowych ze Stambułu. Jak - moimi oczyma - wpatrywałeś się w jej walizkę z nalepką stambulskiego hotelu. Ach, gdybyż ta nalepka mogła w jakiś sposób dostać się tobie! Oddałbyś za nią pół Moskwy i dwa Rostowy nad Donem.
Skądinąd nas też, podobnie jak ciebie z Anuszką, gdy po jakimś seansie filmowym usiedliśmy na ławce w Wielkim Parku, żeby zapalić papierosa, milicjant, któremu wydaliśmy się podejrzani, chciał zabrać nas na komisariat. Chyba i mnie coś wtedy odbiło, bo w odpowiedzi palnąłem, że podejrzani siedzą nie w parku, ale w Komitecie Centralnym.
Milicjantowi, o dziwo, się to spodobało i nawet zapalił z nami papierosa. Szkoda. Gdyby nas był zabrał na komisariat, ja też mógłbym się chwalić, że za komuny siedziałem.
31 styczeń (31. Januar)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Jest sobota, 31 stycznia 1998.
Po sześciu miesiącach użerania się z majstrami wszelkich możliwych specjalności, z których każdy w czymś nawalał - a potem swoją złotą rączką naprawiał to nasz sąsiad Faik - mansarda Tamary, dzięki szwedzkiej "Caritas" i rozmaitym darom, nadaje się w końcu do zamieszkania.
O szóstej Faik wypił ostatnią coca-colę i poszedł. Tamara na górze zawieszała już obrazy. Zostaliśmy sami w naszej części mieszkania. Wzięliśmy się za ręce i jednocześnie powiedzieliśmy prawie to samo: "Chyba nareszcie będziemy mogli zacząć to, gdzie stanęliśmy w 1992 roku". Nie muszę mówić, ile w tym zdaniu było tęsknoty.
Jutro nie robimy nic. Pójdziemy na kawę do "Imperialu", może i obiad zjemy na mieście.
W tej chwili tylko śmierć wiedziała, że z naszego upragnionego jutra nic nie będzie.
Kto inny będzie od jutra oglądał kolejne odcinki "Maigreta", kupował nowe żyrandole, przerabiał stare sukienki, słuchał we dwoje Pavarottiego, wspominał, komentował przeczytane książki, karmił wróble i gołębie, kto inny pojedzie na Ilidżę, pójdzie na wernisaż do galerii malarstwa, będzie się cieszył słońcem, czekał na listonosza... Nasze ostatnie jutro istniało jeszcze tylko wczoraj. Od jutra, choć nie mamy o tym pojęcia, zacznie się moje życie w pojedynkę.
Trzymamy się za ręce, para starych kochanków - jeśli zmierzyć nasz staż miłosny, może najstarsza w mieście. Przeżyliśmy całe piekło blokady Sarajewa, oblepialiśmy folią wytłuczone okna, zbieraliśmy deszczówkę, wypraszaliśmy papierosy, zdążyliśmy nawet wyremontować mansardę dla Tamary. Od jutra będziemy mogli zacząć nasze cudowne życie tam, gdzie zatrzymało się w 1992 roku...
O ósmej pościeliłem łóżka. Od jutra będę ścielił tylko jedno.
Gdyby chociaż, jak Śpiąca Królewna, połknęła zatrute jabłko, po stu latach jakiś królewicz pocałunkiem przywróciłby ją do życia.
Jeżeli chodzi o nią, jestem egoistą, ale w tym wypadku darowałbym jej i królewicza, i jego, a nie mój, pocałunek - byle tylko, choćby i nie dla mnie, ożyła!
Jest sobota, 31 stycznia 1998.
Po sześciu miesiącach użerania się z majstrami wszelkich możliwych specjalności, z których każdy w czymś nawalał - a potem swoją złotą rączką naprawiał to nasz sąsiad Faik - mansarda Tamary, dzięki szwedzkiej "Caritas" i rozmaitym darom, nadaje się w końcu do zamieszkania.
O szóstej Faik wypił ostatnią coca-colę i poszedł. Tamara na górze zawieszała już obrazy. Zostaliśmy sami w naszej części mieszkania. Wzięliśmy się za ręce i jednocześnie powiedzieliśmy prawie to samo: "Chyba nareszcie będziemy mogli zacząć to, gdzie stanęliśmy w 1992 roku". Nie muszę mówić, ile w tym zdaniu było tęsknoty.
Jutro nie robimy nic. Pójdziemy na kawę do "Imperialu", może i obiad zjemy na mieście.
W tej chwili tylko śmierć wiedziała, że z naszego upragnionego jutra nic nie będzie.
Kto inny będzie od jutra oglądał kolejne odcinki "Maigreta", kupował nowe żyrandole, przerabiał stare sukienki, słuchał we dwoje Pavarottiego, wspominał, komentował przeczytane książki, karmił wróble i gołębie, kto inny pojedzie na Ilidżę, pójdzie na wernisaż do galerii malarstwa, będzie się cieszył słońcem, czekał na listonosza... Nasze ostatnie jutro istniało jeszcze tylko wczoraj. Od jutra, choć nie mamy o tym pojęcia, zacznie się moje życie w pojedynkę.
Trzymamy się za ręce, para starych kochanków - jeśli zmierzyć nasz staż miłosny, może najstarsza w mieście. Przeżyliśmy całe piekło blokady Sarajewa, oblepialiśmy folią wytłuczone okna, zbieraliśmy deszczówkę, wypraszaliśmy papierosy, zdążyliśmy nawet wyremontować mansardę dla Tamary. Od jutra będziemy mogli zacząć nasze cudowne życie tam, gdzie zatrzymało się w 1992 roku...
O ósmej pościeliłem łóżka. Od jutra będę ścielił tylko jedno.
Gdyby chociaż, jak Śpiąca Królewna, połknęła zatrute jabłko, po stu latach jakiś królewicz pocałunkiem przywróciłby ją do życia.
Jeżeli chodzi o nią, jestem egoistą, ale w tym wypadku darowałbym jej i królewicza, i jego, a nie mój, pocałunek - byle tylko, choćby i nie dla mnie, ożyła!
Pocałunek na ulicy Masaryka (Poljubac u Masarikovoj ulici)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
W wojennym roku 1992 odmówiłem z kolei dalszego uczestnictwa w pracach komisji do spraw zmiany nazw ulic. Chodziło o ulice Tomasza Masaryka i Maksyma Gorkiego.
Ulicą Czobanija i ulicą Hamzy Humo - tak nazywają się teraz - nigdy nie przeszedłem z Mikicą pod rękę. A na ulicy Masaryka, w drodze do Foglów, nieraz potrafiłem ją pocałować. Mikica uważała wprawdzie, że ulica nie jest najlepszym miejscem do takich wyczynów, ale ze względu na poezję czeską, na Jirzi Wolkera - naszą pierwszą wspólną poetycką miłość - pocałunkowi na ulicy Tomasza Masaryka nigdy się nie sprzeciwiała.
A co do Hamzy Humo - jak powiedziałem rezygnując z dalszej pracy w komisji - na pewno sam by się nie czuł przyjemnie na ukradzionej ulicy. Miał już zresztą ładną uliczkę na Marindvorze: pięć czy sześć domów, jeden garaż, jedno ogrodzenie z napisem "Uwaga! Zły pies!". I na rogu świetnie zaopatrzony sklepik. W tym sklepiku przy ulicy Hamzy Humo od czasu do czasu kupowałem wino i wafelki. Przy obecnej ulicy jego imienia na pewno nigdy nie będę kupował tych neapolitanek. Tu zresztą nie ma sklepików. Tylko przystanek tramwajowy, dwa mostki na Potoku Koszevskim i szereg kamienic. W jednej z nich mieszkała wielka przyjaciółka mojej siostry Razy, Vera Sekerez, która umarła niedługo po niej...
Broniąc ulicy Masaryka powoływałem się na fakt, że niemal od stu lat istnieje jakiś tajemny związek między Sarajewem a Pragą, że na katolickim starym cmentarzu można znaleźć niemało czeskich nazwisk i wreszcie, że w Sarajewie zaczyna się akcja najsłynniejszej czeskiej powieści Przygody dobrego wojaka Szwejka. W komisji, poza mną, siedziało jeszcze trzech pisarzy, ale żaden z nich mnie nie poparł. Pewnie dlatego w związku z ulicą Maksyma Gorkiego powiedziałem, że zamiast Hamzie Humo powinni ją przyznać Borysowi Jelcynowi, który wielkiemu i oczywiście nie tylko proletariackiemu pisarzowi odebrał ulicę w Moskwie, a na dobitkę jeszcze i miasto nad Wołgą. Z takiego uzasadnienia przynajmniej uśmiali się dwaj członkowie komisji. Trzeci, który jak tylu innych doktoryzował się w czasach socjalizmu, gdy mnie i mojej żonie nie pozwolono nawet dojść do dyplomu, palnął coś o moim komunizmie. Zgasiłem papierosa, zgarnąłem swoje manatki i wyszedłem. Choć tu i ówdzie odzywał się snajper, postanowiłem przejść się ostatni raz ulicami Tomasza Masaryka i Maksyma Gorkiego. Byłem dumny z tego, że przynajmniej ja nie odebrałem im tych ulic.
W wojennym roku 1992 odmówiłem z kolei dalszego uczestnictwa w pracach komisji do spraw zmiany nazw ulic. Chodziło o ulice Tomasza Masaryka i Maksyma Gorkiego.
Ulicą Czobanija i ulicą Hamzy Humo - tak nazywają się teraz - nigdy nie przeszedłem z Mikicą pod rękę. A na ulicy Masaryka, w drodze do Foglów, nieraz potrafiłem ją pocałować. Mikica uważała wprawdzie, że ulica nie jest najlepszym miejscem do takich wyczynów, ale ze względu na poezję czeską, na Jirzi Wolkera - naszą pierwszą wspólną poetycką miłość - pocałunkowi na ulicy Tomasza Masaryka nigdy się nie sprzeciwiała.
A co do Hamzy Humo - jak powiedziałem rezygnując z dalszej pracy w komisji - na pewno sam by się nie czuł przyjemnie na ukradzionej ulicy. Miał już zresztą ładną uliczkę na Marindvorze: pięć czy sześć domów, jeden garaż, jedno ogrodzenie z napisem "Uwaga! Zły pies!". I na rogu świetnie zaopatrzony sklepik. W tym sklepiku przy ulicy Hamzy Humo od czasu do czasu kupowałem wino i wafelki. Przy obecnej ulicy jego imienia na pewno nigdy nie będę kupował tych neapolitanek. Tu zresztą nie ma sklepików. Tylko przystanek tramwajowy, dwa mostki na Potoku Koszevskim i szereg kamienic. W jednej z nich mieszkała wielka przyjaciółka mojej siostry Razy, Vera Sekerez, która umarła niedługo po niej...
Broniąc ulicy Masaryka powoływałem się na fakt, że niemal od stu lat istnieje jakiś tajemny związek między Sarajewem a Pragą, że na katolickim starym cmentarzu można znaleźć niemało czeskich nazwisk i wreszcie, że w Sarajewie zaczyna się akcja najsłynniejszej czeskiej powieści Przygody dobrego wojaka Szwejka. W komisji, poza mną, siedziało jeszcze trzech pisarzy, ale żaden z nich mnie nie poparł. Pewnie dlatego w związku z ulicą Maksyma Gorkiego powiedziałem, że zamiast Hamzie Humo powinni ją przyznać Borysowi Jelcynowi, który wielkiemu i oczywiście nie tylko proletariackiemu pisarzowi odebrał ulicę w Moskwie, a na dobitkę jeszcze i miasto nad Wołgą. Z takiego uzasadnienia przynajmniej uśmiali się dwaj członkowie komisji. Trzeci, który jak tylu innych doktoryzował się w czasach socjalizmu, gdy mnie i mojej żonie nie pozwolono nawet dojść do dyplomu, palnął coś o moim komunizmie. Zgasiłem papierosa, zgarnąłem swoje manatki i wyszedłem. Choć tu i ówdzie odzywał się snajper, postanowiłem przejść się ostatni raz ulicami Tomasza Masaryka i Maksyma Gorkiego. Byłem dumny z tego, że przynajmniej ja nie odebrałem im tych ulic.
Stanko
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Gdybym miał własną kapitułę, jedyne dwa ordery moich uczuć pierwszej klasy przyznałbym Tadeuszowi Mazowieckiemu i Stankowi Ceroviciowi. Mazowieckiemu powiedziałem to w wywiadzie dla jednego z polskich czasopism, a on podziękował mi we wzruszającym liście. Stankowi mówię to teraz. Stanko odwdzięczył mi się już wcześniej chyba najpiękniejszym esejem o mnie, jaki kiedykolwiek czytałem. Najpiękniejszym, a może i najważniejszym.
W dzienniku wojennym, który wtedy prowadziłem, zapisałem między innymi: "Pomiędzy braćmi Grimm a braćmi Goncourt zawsze wybrałbym - braci Ceroviciów". W czasach, gdy baterie oszczędzaliśmy wyłącznie na komentarze radiowe Stanka Cerovicia, słuchane najczęściej w piwnicy, oprócz Stanka w tym samym RFI i z tymi samymi uczuciami solidarności z Bośnią, z jej tragedią, odezwał się jego młodszy brat Stojan. Stankowi w Paryżu było łatwiej; Stojan w Belgradzie mógł to przypłacić głową.
Wówczas jeszcze nie wiedziałem, że bracia Ceroviciowie to siostrzeńcy Dzilasa. Później stało się dla mnie jasne, po kim są tak zabójczo wymowni i odważni.
Milovana Dzilasa, który w swoim ostatnim wywiadzie radiowym z wielką miłością wypowiadał się o Bośni, widziałem tylko raz w życiu, nad jeziorem Boraczkim. Zostałem właśnie wyrzucony z "Cvitkovicia". Gdyby wiedział, że w parę lat później jego też wyrzucą, i to nie z towarzystwa kulturalno-artystycznego, ale z Komitetu Centralnego partii, może by mnie zaprosił na kawę.
O Dzilasie skądinąd, na melodię popularnej w latach sześćdziesiątych piosenki "Tri goda ty mnie sniłas", ułożyłem następujący kuplet:
Kak eto wsio słucziłos,
kakije wieczera,
uszoł towariszcz Dzilas,
ministrom był wczera.
Gdybym wtedy znał Stanka, ten wierszyk z pewnością by dotarł do uszu jego wuja w sremsko-mitrovickim więzieniu. Może by i rozśmieszył srogiego, jak go sobie wyobrażałem, Dzilasa.
Milovan Dzilas umarł wtedy, kiedy na Sarajewo wystrzelono już jakieś 100 000 granatów. Stanko chyba nie pogniewa się, gdy powiem, że w pewnym sensie kontynuuje dzieło wuja.
I - co za szczęście! Pewnego dnia, ni to wojny, ni to pokoju, stanął w naszych drzwiach nie kto inny, jak Stanko Cerović.
Nasz dom nie mógłby się skarżyć, że nie odwiedzali go znani ludzie. Wspomnę tylko niektórych, którzy się przez niego przewinęli: Margarita Aligier, Bełła Achmadulina, Elisabet Hermodsson, Desanka Maksimović, Gustav Krklec, Dobrisza Cesarić, Blaże Koneski, Stevan Raiczković, Kajetan Kovicz, Hans Magnus Enzensberger, Paul Wiens, Borys Słucki, Jewgienij Winokurow, Fazil Hüsnü Daglarca, Alfonso Gatto, Eduardas Mieżelaitis, Abd Al-Vahhab Al-Bajati, Marin Sorescu, Carl Frederik Prytz...
Jeszcze była wojna i wszyscy razem mogliśmy w każdej chwili zginąć, więc chyba dlatego na widok Stanka ucieszyliśmy się, jakby to był ktoś najbliższy. Mikica szczerze ubolewała nad tym, że nie ma z czego przyrządzić swoich prawdziwych pokojowych lasagne.
Potem Stanko i ja poszliśmy na kolację do Duszki Juriszić, dziennikarki z sarajewskiej telewizji. Rakija za rakiją, opowieść za opowieścią, ogórek za ogórkiem i ani się obejrzeliśmy, jak za oknem zaświtało. Problem w tym, że urzeczony talentem narratorskim Stanka zapomniałem odezwać się do domu.
Mikica nie znała numeru Duszki, a informacji wtedy chyba jeszcze nie było. Przeżyła więc jedną z najcięższych swoich nocy, z myślą o najgorszym. Wzywała nawet policję i pogotowie.
Gdy zamiast Stanka był ze mną kto inny, choćby sam Johann Wolfgang Goethe, wyrzucałaby mi tę beztroskę do końca wojny. W wypadku Stanka wystarczyło, że przeprosił ją za nas obydwóch, i tego samego dnia wszystko zostało mi darowane.
Gdybym miał własną kapitułę, jedyne dwa ordery moich uczuć pierwszej klasy przyznałbym Tadeuszowi Mazowieckiemu i Stankowi Ceroviciowi. Mazowieckiemu powiedziałem to w wywiadzie dla jednego z polskich czasopism, a on podziękował mi we wzruszającym liście. Stankowi mówię to teraz. Stanko odwdzięczył mi się już wcześniej chyba najpiękniejszym esejem o mnie, jaki kiedykolwiek czytałem. Najpiękniejszym, a może i najważniejszym.
W dzienniku wojennym, który wtedy prowadziłem, zapisałem między innymi: "Pomiędzy braćmi Grimm a braćmi Goncourt zawsze wybrałbym - braci Ceroviciów". W czasach, gdy baterie oszczędzaliśmy wyłącznie na komentarze radiowe Stanka Cerovicia, słuchane najczęściej w piwnicy, oprócz Stanka w tym samym RFI i z tymi samymi uczuciami solidarności z Bośnią, z jej tragedią, odezwał się jego młodszy brat Stojan. Stankowi w Paryżu było łatwiej; Stojan w Belgradzie mógł to przypłacić głową.
Wówczas jeszcze nie wiedziałem, że bracia Ceroviciowie to siostrzeńcy Dzilasa. Później stało się dla mnie jasne, po kim są tak zabójczo wymowni i odważni.
Milovana Dzilasa, który w swoim ostatnim wywiadzie radiowym z wielką miłością wypowiadał się o Bośni, widziałem tylko raz w życiu, nad jeziorem Boraczkim. Zostałem właśnie wyrzucony z "Cvitkovicia". Gdyby wiedział, że w parę lat później jego też wyrzucą, i to nie z towarzystwa kulturalno-artystycznego, ale z Komitetu Centralnego partii, może by mnie zaprosił na kawę.
O Dzilasie skądinąd, na melodię popularnej w latach sześćdziesiątych piosenki "Tri goda ty mnie sniłas", ułożyłem następujący kuplet:
Kak eto wsio słucziłos,
kakije wieczera,
uszoł towariszcz Dzilas,
ministrom był wczera.
Gdybym wtedy znał Stanka, ten wierszyk z pewnością by dotarł do uszu jego wuja w sremsko-mitrovickim więzieniu. Może by i rozśmieszył srogiego, jak go sobie wyobrażałem, Dzilasa.
Milovan Dzilas umarł wtedy, kiedy na Sarajewo wystrzelono już jakieś 100 000 granatów. Stanko chyba nie pogniewa się, gdy powiem, że w pewnym sensie kontynuuje dzieło wuja.
I - co za szczęście! Pewnego dnia, ni to wojny, ni to pokoju, stanął w naszych drzwiach nie kto inny, jak Stanko Cerović.
Nasz dom nie mógłby się skarżyć, że nie odwiedzali go znani ludzie. Wspomnę tylko niektórych, którzy się przez niego przewinęli: Margarita Aligier, Bełła Achmadulina, Elisabet Hermodsson, Desanka Maksimović, Gustav Krklec, Dobrisza Cesarić, Blaże Koneski, Stevan Raiczković, Kajetan Kovicz, Hans Magnus Enzensberger, Paul Wiens, Borys Słucki, Jewgienij Winokurow, Fazil Hüsnü Daglarca, Alfonso Gatto, Eduardas Mieżelaitis, Abd Al-Vahhab Al-Bajati, Marin Sorescu, Carl Frederik Prytz...
Jeszcze była wojna i wszyscy razem mogliśmy w każdej chwili zginąć, więc chyba dlatego na widok Stanka ucieszyliśmy się, jakby to był ktoś najbliższy. Mikica szczerze ubolewała nad tym, że nie ma z czego przyrządzić swoich prawdziwych pokojowych lasagne.
Potem Stanko i ja poszliśmy na kolację do Duszki Juriszić, dziennikarki z sarajewskiej telewizji. Rakija za rakiją, opowieść za opowieścią, ogórek za ogórkiem i ani się obejrzeliśmy, jak za oknem zaświtało. Problem w tym, że urzeczony talentem narratorskim Stanka zapomniałem odezwać się do domu.
Mikica nie znała numeru Duszki, a informacji wtedy chyba jeszcze nie było. Przeżyła więc jedną z najcięższych swoich nocy, z myślą o najgorszym. Wzywała nawet policję i pogotowie.
Gdy zamiast Stanka był ze mną kto inny, choćby sam Johann Wolfgang Goethe, wyrzucałaby mi tę beztroskę do końca wojny. W wypadku Stanka wystarczyło, że przeprosił ją za nas obydwóch, i tego samego dnia wszystko zostało mi darowane.
Pierre Besuchow w Sarajewie, 1992 (Pjer Bežuhov u Sarajevu '92. godine)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Z naszych przyjaciół najczęściej odwiedzał nas podczas wojny Juraj Martinović - który oprócz nas miał tu pewną profesorkę na sąsiedniej ulicy, Marcela Sznajdera 8.
Przypominało nam to dobre, stare, wieczne Sarajewo. Pięćdziesięciopięcioletni Romeo, historyk literatury, profesor uniwersytetu, członek Słoweńskiej Akademii Nauk i Sztuk, ostatni za socjalizmu prezydent miasta, i czterdziestoletnia profesorka języka niemieckiego - taka wojenna miłość mogła się zdarzyć tylko w Sarajewie, otoczonym ze wszystkim stron nienawiścią, jakiej nie zna historia.
Gdy w drodze do profesorki zatrzymywał Jurija ostrzał, chronił się w naszej piwnicy. Później, gdy ostrzał przenosił się na inne dzielnice, dołączała do nas profesorka. Jeżeli mieliśmy kawę albo chociaż cykorię, na kuchence z garnka, otrzymanej w darze od starego "cvitkoviciovca" Srećka Ciuricia - przed wojną baletmistrza Teatru Narodowego, a teraz "fabrykanta" tych małych sarajewskich kuchenek wojennych - parzyliśmy kawę.
Mikica, która bardzo lubiła Juraja, wiedziała o jego dwóch nieudanych małżeństwach. Miała nadzieję, że ten wojenny romans zamieni się w trwały związek.
Niestety, nasze pragnienia się nie spełniły. Dla Mikicy i dla mnie Juraj pozostał jednak sarajewskim Pierre Besuchowem, który z pogardą śmierci pojawia się w najniebezpieczniejszch miejscach, aby własnym przykładem dać ludziom do zrozumienia, że w tym mieście nie można żyć bez miłości. Ani żyć, ani nawet umrzeć...
Mało kto wie, że podczas tego chodzenia po Sarajewie Juraj został ranny. Wydaje mi się, że w mieście, gdzie tylu było zabitych i umarłych, czułby się głęboko dotknięty, gdyby mu się przynajmniej to nie zdarzyło.
Z naszych przyjaciół najczęściej odwiedzał nas podczas wojny Juraj Martinović - który oprócz nas miał tu pewną profesorkę na sąsiedniej ulicy, Marcela Sznajdera 8.
Przypominało nam to dobre, stare, wieczne Sarajewo. Pięćdziesięciopięcioletni Romeo, historyk literatury, profesor uniwersytetu, członek Słoweńskiej Akademii Nauk i Sztuk, ostatni za socjalizmu prezydent miasta, i czterdziestoletnia profesorka języka niemieckiego - taka wojenna miłość mogła się zdarzyć tylko w Sarajewie, otoczonym ze wszystkim stron nienawiścią, jakiej nie zna historia.
Gdy w drodze do profesorki zatrzymywał Jurija ostrzał, chronił się w naszej piwnicy. Później, gdy ostrzał przenosił się na inne dzielnice, dołączała do nas profesorka. Jeżeli mieliśmy kawę albo chociaż cykorię, na kuchence z garnka, otrzymanej w darze od starego "cvitkoviciovca" Srećka Ciuricia - przed wojną baletmistrza Teatru Narodowego, a teraz "fabrykanta" tych małych sarajewskich kuchenek wojennych - parzyliśmy kawę.
Mikica, która bardzo lubiła Juraja, wiedziała o jego dwóch nieudanych małżeństwach. Miała nadzieję, że ten wojenny romans zamieni się w trwały związek.
Niestety, nasze pragnienia się nie spełniły. Dla Mikicy i dla mnie Juraj pozostał jednak sarajewskim Pierre Besuchowem, który z pogardą śmierci pojawia się w najniebezpieczniejszch miejscach, aby własnym przykładem dać ludziom do zrozumienia, że w tym mieście nie można żyć bez miłości. Ani żyć, ani nawet umrzeć...
Mało kto wie, że podczas tego chodzenia po Sarajewie Juraj został ranny. Wydaje mi się, że w mieście, gdzie tylu było zabitych i umarłych, czułby się głęboko dotknięty, gdyby mu się przynajmniej to nie zdarzyło.
Przy Ognjena Pricy 4 (Ognjena Price 4)
iz poljskog izdanja Sarajlićeve knjige "V.P." pod nazivom "Kocham Bardzo"
Ojciec Mikicy, Petar, i ciotka Ajla sprowadzili się na ulicę Ognjena Pricy 4 po tym, jak w roku 1945, po wyzwoleniu Sarajewa, swoje poprzednie mieszkanie przy dawnej ulicy Bory Kovaczevicia musieli ustąpić któremuś z ówczesnych prominentów. Należeli do pokonanej klasy; matka, która umarła na tyfus w 1942 roku, była Austriaczką.
Przy Ognjena Pricy przydzielono im pokój z kuchnią w trzypokojowym mieszkaniu ze wspólnym klozetem. Do dwóch pozostałych pokoi wprowadzili się stryj Mikicy, Andrija, z dwojgiem małych dzieci i młoda partyzantka w zaawansowanej ciąży. Ta porzucona zwyciężczyni którejś nocy tu właśnie odebrała sobie życie.
Pokój po niej dostał najpierw pewien dyrygent, potem pewien harmonista, a na początku lat pięćdziesiątych wprowadził się tutaj niejaki Refik, pijaczyna. Refik naturalnie nigdy nie sprzątał swojego barłogu, z którego strasznie zalatywało. W takiej to nędzy przyszła pani Sarajlić, a na razie Ida Kalasz, uczennica II Żeńskiego Gimnazjum i członkini Towarzystwa Kulturalno-Artystycznego dla Młodzieży im. Miljenka Cvitkovicia, wkuwała angielski i czytała Galsworthyego. Do tego trzeba dodać całkowity brak umiejętności, jaki przejawiał stryj Andrija w organizowaniu życia rodziny, która spadła na barki małej Gity. A jednak, mimo wszystko, ulica Ognjena Pricy była i pozostała dla mnie najświętszym w Sarajewie miejscem, które - oprócz pewnego grobu na cmentarzu "Pod Lwem" - odwiedzam najchętniej.
Teraz mieszka tam Pavka Kalasz z synem Lorką, wdowa po Żeljku, synu Andrii. Pavka czasami pozwala mi przeciągnąć dłonią po meblach, które kiedyś należały do Mikicy. Żałuję tylko, że w kuchni nie ma już staroświeckiej ławy; na niej, w zimowe wieczory czytałem Mikicy, zawiniętej w koc, poetów, którzy wtedy mi się podobali.
Kiedy po raz pierwszy otworzyły się przede mną drzwi przy Ognjena Pricy 4 - nie wiem. Mogę jednak powiedzieć, że dopóki to nie nastąpiło, za Mikicą oglądało się pół młodego Sarajewa. Gdy była na pierwszym roku agronomii, pewien przyszły profesor leśnictwa przemierzył w jej towarzystwie korso i już uważał się za króla. Wolnego, niekoronowany! Nie upajaj się fikcją. Nie myślisz chyba, że jej przyszłość to sosny i rododendrony!
Jej przyszłość to ulica Króla Tvrtka, tylko że ona jeszcze o tym nie wie. No, może wie, ale najpierw musi rozstrzygnąć dylemat rewolucji w głowie przyszłego poety z ulicy Trvtka, których ona po wspomnianym doświadczeniu z mieszkaniem tak się obawia. Poza tym warto się zastanowić, czy wskazane jest łączenie swojego życia z kimś, kto w porę nie może nawet zdać matury.
Do naszego pierwszego spotkania, do pierwszej ulewy pod wspólnym parasolem musiało w ogóle upłynąć jeszcze wiele wody.
W styczniu 1950 roku, podczas tury objazdowej Towarzystwa im. Cvitkovicia, dorobiłem się ostrego zapalenia stawów i musiałem leżeć, dopóki za pośrednictwem przyjaciół nie sprowadzono ze Szwajcarii zastrzyków irgapiryny. Połowa "Cvitkovicia" przeniosła się na ulicę Króla Tvrtka. Miszo Milić przychodził z gitarą, bo pianina mimo wszystko nie mógł przydźwigać.
Pewnego wieczoru zjawiła się, z Żelją Jurić, Mikica. Nigdy jeszcze mój pokój nie wydawał mi się taki śliczny i przytulny.
Były to czasy, gdy odkrywałem Lorcę. I nawet napisałem na ścianie:
Si muero,
desde el balcon abierto.
Jeśli umrę, zostawcie balkon otwarty... Ale już nie chciałem umierać. Chciałem przynajmniej jeszcze raz otworzyć jej drzwi. Mikica wyszła zadowolona z odwiedzin i zabrała z sobą egzemplarz mojego pierwszego, świeżo wydanego tomiku, w którym na dwudziestej trzeciej stronie był wierszyk z inicjałami I. K. - z jej inicjałami:
Liście wołają nas do lasu...
Chcesz, pójdziemy?
Snem skradzionym ptakom zawczasu
cicho uśniemy.
Darujemy niebu modremu
uśmiech nasz czysty.
Chodź. Czyż jedno drugiemu
nie jesteśmy już bliscy?
Oto dlaczego jeszcze kocham poezję: bo to ona w tym czarodziejskim mieście, najpiękniejszym ze wszystkich, jakie widziałem, połączyła ostatecznie ulicę Tvrtka z ulicą Ognjena Pricy. Przez cały rok 1949 te dwie ulice biegły sobie naprzeciw, a 9 sierpnia 1950 wreszcie się połączyły.
W tym samym roku Mikicy umarł ojciec, z którym, po śmierci mamy, była bardzo związana.
Czy on, który zdawał sobie sprawę, że moje oko padło na jego córkę jedynaczkę, zaakceptował mnie - nie wiem. Ale miałem już akceptację najwyższej instancji na świecie - serca Mikicy. I czegóż jeszcze mógłbym chcieć?
Ojciec Mikicy, Petar, i ciotka Ajla sprowadzili się na ulicę Ognjena Pricy 4 po tym, jak w roku 1945, po wyzwoleniu Sarajewa, swoje poprzednie mieszkanie przy dawnej ulicy Bory Kovaczevicia musieli ustąpić któremuś z ówczesnych prominentów. Należeli do pokonanej klasy; matka, która umarła na tyfus w 1942 roku, była Austriaczką.
Przy Ognjena Pricy przydzielono im pokój z kuchnią w trzypokojowym mieszkaniu ze wspólnym klozetem. Do dwóch pozostałych pokoi wprowadzili się stryj Mikicy, Andrija, z dwojgiem małych dzieci i młoda partyzantka w zaawansowanej ciąży. Ta porzucona zwyciężczyni którejś nocy tu właśnie odebrała sobie życie.
Pokój po niej dostał najpierw pewien dyrygent, potem pewien harmonista, a na początku lat pięćdziesiątych wprowadził się tutaj niejaki Refik, pijaczyna. Refik naturalnie nigdy nie sprzątał swojego barłogu, z którego strasznie zalatywało. W takiej to nędzy przyszła pani Sarajlić, a na razie Ida Kalasz, uczennica II Żeńskiego Gimnazjum i członkini Towarzystwa Kulturalno-Artystycznego dla Młodzieży im. Miljenka Cvitkovicia, wkuwała angielski i czytała Galsworthyego. Do tego trzeba dodać całkowity brak umiejętności, jaki przejawiał stryj Andrija w organizowaniu życia rodziny, która spadła na barki małej Gity. A jednak, mimo wszystko, ulica Ognjena Pricy była i pozostała dla mnie najświętszym w Sarajewie miejscem, które - oprócz pewnego grobu na cmentarzu "Pod Lwem" - odwiedzam najchętniej.
Teraz mieszka tam Pavka Kalasz z synem Lorką, wdowa po Żeljku, synu Andrii. Pavka czasami pozwala mi przeciągnąć dłonią po meblach, które kiedyś należały do Mikicy. Żałuję tylko, że w kuchni nie ma już staroświeckiej ławy; na niej, w zimowe wieczory czytałem Mikicy, zawiniętej w koc, poetów, którzy wtedy mi się podobali.
Kiedy po raz pierwszy otworzyły się przede mną drzwi przy Ognjena Pricy 4 - nie wiem. Mogę jednak powiedzieć, że dopóki to nie nastąpiło, za Mikicą oglądało się pół młodego Sarajewa. Gdy była na pierwszym roku agronomii, pewien przyszły profesor leśnictwa przemierzył w jej towarzystwie korso i już uważał się za króla. Wolnego, niekoronowany! Nie upajaj się fikcją. Nie myślisz chyba, że jej przyszłość to sosny i rododendrony!
Jej przyszłość to ulica Króla Tvrtka, tylko że ona jeszcze o tym nie wie. No, może wie, ale najpierw musi rozstrzygnąć dylemat rewolucji w głowie przyszłego poety z ulicy Trvtka, których ona po wspomnianym doświadczeniu z mieszkaniem tak się obawia. Poza tym warto się zastanowić, czy wskazane jest łączenie swojego życia z kimś, kto w porę nie może nawet zdać matury.
Do naszego pierwszego spotkania, do pierwszej ulewy pod wspólnym parasolem musiało w ogóle upłynąć jeszcze wiele wody.
W styczniu 1950 roku, podczas tury objazdowej Towarzystwa im. Cvitkovicia, dorobiłem się ostrego zapalenia stawów i musiałem leżeć, dopóki za pośrednictwem przyjaciół nie sprowadzono ze Szwajcarii zastrzyków irgapiryny. Połowa "Cvitkovicia" przeniosła się na ulicę Króla Tvrtka. Miszo Milić przychodził z gitarą, bo pianina mimo wszystko nie mógł przydźwigać.
Pewnego wieczoru zjawiła się, z Żelją Jurić, Mikica. Nigdy jeszcze mój pokój nie wydawał mi się taki śliczny i przytulny.
Były to czasy, gdy odkrywałem Lorcę. I nawet napisałem na ścianie:
Si muero,
desde el balcon abierto.
Jeśli umrę, zostawcie balkon otwarty... Ale już nie chciałem umierać. Chciałem przynajmniej jeszcze raz otworzyć jej drzwi. Mikica wyszła zadowolona z odwiedzin i zabrała z sobą egzemplarz mojego pierwszego, świeżo wydanego tomiku, w którym na dwudziestej trzeciej stronie był wierszyk z inicjałami I. K. - z jej inicjałami:
Liście wołają nas do lasu...
Chcesz, pójdziemy?
Snem skradzionym ptakom zawczasu
cicho uśniemy.
Darujemy niebu modremu
uśmiech nasz czysty.
Chodź. Czyż jedno drugiemu
nie jesteśmy już bliscy?
Oto dlaczego jeszcze kocham poezję: bo to ona w tym czarodziejskim mieście, najpiękniejszym ze wszystkich, jakie widziałem, połączyła ostatecznie ulicę Tvrtka z ulicą Ognjena Pricy. Przez cały rok 1949 te dwie ulice biegły sobie naprzeciw, a 9 sierpnia 1950 wreszcie się połączyły.
W tym samym roku Mikicy umarł ojciec, z którym, po śmierci mamy, była bardzo związana.
Czy on, który zdawał sobie sprawę, że moje oko padło na jego córkę jedynaczkę, zaakceptował mnie - nie wiem. Ale miałem już akceptację najwyższej instancji na świecie - serca Mikicy. I czegóż jeszcze mógłbym chcieć?
Ulica Izeta Sarajlića
Radoman Kanjevac
Kad misliš
Da sam zamišljen tek onako
Ili da razmišljam o pocepanim dečijim patikama
I neplaćenim računima za komunalije i struju
Ja se pitam
Da li Beograd ima ulicu Izeta Sarajlića
Tog poslednjeg pesnika sa Ovih Naših Prostora
Na čije stihove ste mogli pustiti suzu
A da ne osetite ni malo kajanja
Što vas je pobedila sopstvena sklonost ka patetici
Ako Beograd nema ulicu Izeta Sarajlića
Trebalo bi od te činjenice da ga bude više sramota
Nego od bilo čega za šta su ga optuživali
Jer nema na svetu pesnika
Ni filozofa, ni vojskovođe, ni predsednika
Koji bi u centru Beograda morao imati lepšu ulicu
Od Izeta Sarajlića
Šta meni znače Mekenzi, Tolbuhin ili Birjuzov
Koji su oslobađali gradove
U poređenju sa Branislavom Petrovićem
Koji me je oslobodio straha od sopstvene ljubavi.
Kad misliš
Da sam zamišljen tek onako
Ili da razmišljam o pocepanim dečijim patikama
I neplaćenim računima za komunalije i struju
Ja se pitam
Da li Beograd ima ulicu Izeta Sarajlića
Tog poslednjeg pesnika sa Ovih Naših Prostora
Na čije stihove ste mogli pustiti suzu
A da ne osetite ni malo kajanja
Što vas je pobedila sopstvena sklonost ka patetici
Ako Beograd nema ulicu Izeta Sarajlića
Trebalo bi od te činjenice da ga bude više sramota
Nego od bilo čega za šta su ga optuživali
Jer nema na svetu pesnika
Ni filozofa, ni vojskovođe, ni predsednika
Koji bi u centru Beograda morao imati lepšu ulicu
Od Izeta Sarajlića
Šta meni znače Mekenzi, Tolbuhin ili Birjuzov
Koji su oslobađali gradove
U poređenju sa Branislavom Petrovićem
Koji me je oslobodio straha od sopstvene ljubavi.
Subscribe to:
Posts (Atom)